ਹਾਇਫਾ : ਭਾਰਤੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਇਕ ਭੁੱਲੀ-ਵਿੱਸਰੀ ਗਾਥਾ

ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ‘‘ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ’’ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜੀ ਕਮਾਂਡਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਇਸਨੂੰ ‘‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅਜਾਇਬ ਘਰ’’ ਅਤੇ ‘‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਅਤੇ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ’’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਠੀਕ ਸਾਹਮਣੇ ਤਿੰਨ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ‘‘ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਚੌਕ’’ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ।

ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪਾਠਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਆਯਾਮ ਦੇਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਯਹੂਦੀ ਰਾਜ ਹਾਇਫਾ ਦੇ ਮੇਅਰ ਯੋਨਾ ਯਾਹਾਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਸੋਧ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਸਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਹੀਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਇਫਾ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮੀ ਓਟੋਮਨ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।’’

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਹਰ ਸਾਲ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ‘‘ਹਾਇਫਾ ਦਿਵਸ’’ ਮਨਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਿਨ ਤਿੰਨ ਬਹਾਦਰ ਭਾਰਤੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਯੂਨਿਟਾਂ - ਮੈਸੂਰ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ ਲੈਂਸਰਾਂ - ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1918 ਵਿਚ 15ਵੀਂ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਸਰਵਿਸ ਕੈਵਲਰੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਇਫਾ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਸੋਮਵਾਰ (29 ਸਤੰਬਰ) ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਾਇਫਾ ਦੇ ਮੇਅਰ ਯੋਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ, ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਇਫਾ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਅਸਲ ਮਿਹਨਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ।’’

ਦਰਅਸਲ, ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਤਿੰਨ ਭਾਰਤੀ ਰਿਆਸਤਾਂ - ਜੋਧਪੁਰ, ਮੈਸੂਰ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸੇ ਤੁਰਕੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਯੁੱਧ ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਫਰਾਂਸ, ਰੂਸ, ਇਟਲੀ, ਰੋਮਾਨੀਆ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ (ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜਾਂ) ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ, ਆਸਟਰੀਆ ਅਤੇ ਹੰਗਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ ਦਾ ਖਲੀਫ਼ਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤੁਰਕੀ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਰਕੀ ਵਿਚ ਖਲੀਫ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਢਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਮੁਸਤਫਾ ਕਮਾਲ ਪਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਕ ਉਦਾਰਵਾਦੀ-ਆਧੁਨਿਕ ਤੁਰਕੀ ਉਭਰਿਆ। ਇਸ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ’ਚ ਇਸਲਾਮੀ ਖਲੀਫ਼ਾ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਚਾਲਬਾਜ਼ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਖਲੀਫ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਤਿੰਨ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਖਲੀਫ਼ਾ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਹੈਫਾ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀ ਟੁਕੜੀ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਿਮ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਟਕਰਾਅ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨੂੰ ਖਲੀਫ਼ਾ ਦੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਮੂਹਰਲੇ ਮੋਰਚੇ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ। ਸਿਰਫ਼ ਮੈਸੂਰ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਕੂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਲੈਂਸਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਫੌਜੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾਪਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੋਲ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ (ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਸਮੇਤ) ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਛਿਆਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਘੋੜਿਆਂ ’ਤੇ ਸਵਾਰ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਹਮਲਾ ਰੋਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਫਖਰ ਕਰਦੇ ਭਾਰਤੀ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਡਰੋਂ ਆਪਣੇ ਵਧਦੇ ਕਦਮ ਰੋਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਗੇ? ਭਾਰਤੀ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਫਿਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ’ਤੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਵਾਂਗ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਰਛੇ ਸਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਸੀ ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਗਏ। ਮਾਊਂਟ ਕਾਰਮਲ ਦੀਆਂ ਪਥਰੀਲੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਤੋਂ ਓਟੋਮਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਅਤੇ 900 ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਇਫਾ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਯੁੱਧ ਮਾਹਿਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮਹਾਨ ਘੋੜਸਵਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੜਾਈ 22-23 ਸਤੰਬਰ, 1918 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ (ਅਮਰੀਕਾ , ਫਰਾਂਸ ਸਮੇਤ) ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।

ਮੇਜਰ ਦਲਪਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਹੀਦ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ ਲੈਂਸਰਜ਼ ਦੇ ਮੇਜਰ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ‘‘ਹਾਇਫਾ ਦਾ ਹੀਰੋ’’ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ 400 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਤੁਰਕੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ‘ਮਿਲਟਰੀ ਕਰਾਸ’ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।

ਹਾਇਫਾ ਦੇ ਮੇਅਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਦਲਪਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।’’ ਮੇਜਰ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੈਪਟਨ ਅਨੂਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੈਕਿੰਡ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਸਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਮਿਲਟਰੀ ਕਰਾਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਕੈਪਟਨ ਅਮਨ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੇਜਰ ਦਲਪਤ ਸਿੰਘ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਕੈਪਟਨ ਅਮਨ ਨੇ ਹਾਇਫਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਹਾਇਫਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਹਿੰਮਤ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਤਤਕਾਲੀ ਕਮਾਂਡਰ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਿੰਨ ਯੂਨਿਟਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ।

ਇਜ਼ਰਾਈਲੀ ਸਰਕਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਹਾਇਫਾ ਯੇਰੂਸ਼ਲਮ, ਰਾਮੱਲਾ ਅਤੇ ਖਯਾਤ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢਿਆਂ ’ਤੇ ਸਥਿਤ 900 ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਧੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। 2017 ਦੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਹਾਇਫਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਹਾਦਰ ਦਲਪਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਤਖ਼ਤੀ ਦਾ ਵੀ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੀ ਤੰਗ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਰਾਜ਼ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤੰਗ ਨੀਤੀ ਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਇਸ ਗਾਥਾ ਨੂੰ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਹਰ ਸਾਲ ਭਾਰਤੀ ਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਹੀ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

-ਬਲਬੀਰ ਪੁੰਜ