ਕ੍ਰਿਪਟੋਕਰੰਸੀ : ਭਾਰਤ ਲਈ ਇਕ ਚੁਣੌਤੀ

ਵਰਚੁਅਲ ਡਿਜੀਟਲ ਸੰਪਤੀਆਂ (ਵੀ. ਡੀ. ਏ.) ਦਾ ਉਭਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕ੍ਰਿਪਟੋਕਰੰਸੀ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਪਟੋ-ਸੰਪਤੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਢਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹਨ। ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ, ਅਗਿਆਤ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਸੁਤੰਤਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਖੋਜ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਇਹ ਸੰਪਤੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਂਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਾਈਫਰਪੰਕ ਲੋਕਾਚਾਰ ਅਤੇ ਟਿਮੋਥੀ ਮੇਅ ਦੁਆਰਾ 1988 ’ਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ‘ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਅਨਾਰਕਿਸਟ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ’ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਕ੍ਰਿਪਟੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਉਪਕਰਣ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਿੱਜੀ, ਅਗਿਆਤ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਕਲਪਨਾ 2008 ਵਿਚ ਸਾਤੋਸ਼ੀ ਨਾਕਾਮੋਤੋ ਦੇ ਉਪਨਾਮ ਦੁਆਰਾ ਬਿਟਕੋਇਨ ਵ੍ਹਾਈਟ ਪੇਪਰ ਜਾਰੀ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਾਕਾਰ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੈਂਕਾਂ ਵਰਗੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਪੀਅਰ-ਟੂ-ਪੀਅਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਨਕਦ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੂਲ ਵਿਚਾਰ ਮੁਦਰਾ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਇਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਜੋ ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਵਿੱਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ।

ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਸੰਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਇਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਅਰ-ਟੂ-ਪੀਅਰ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਨਕਦ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਮੂਲ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਹੁਣ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਯੂਟਿਲਿਟੀ ਟੋਕਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਜਾਂ ਸੇਵਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਟੋਕਨ ਜੋ ਸਟਾਕ ਜਾਂ ਬਾਂਡ ਵਰਗੀਆਂ ਡਿਜੀਟਲ ਵਿੱਤੀ ਸੰਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਟੇਬਲਕੋਇਨ ਜੋ ਫਿਏਟ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਫੰਜੀਬਲ ਟੋਕਨ (ਐੱਨ. ਐੱਫ. ਟੀ.) ਜੋ ਵਿਲੱਖਣ ਡਿਜੀਟਲ ਮਾਲਕੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਝ ਕ੍ਰਿਪਟੋ-ਸੰਪਤੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਟੇਬਲਕੋਇਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਿਟਕੋਇਨ ਅਤੇ ਈਥਰ) ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਮੁੱਲ ਦੇ ਸਥਿਰ ਭੰਡਾਰ ਜਾਂ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਗੈਰ-ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਜਿਵੇਂ ਸਥਿਰ ਸਿੱਕੇ, ਸਥਿਰ ਮੁੱਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖ ਕੇ ਇਸ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਰੂਪ ’ ਚ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਂਕ ਫਾਰ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਟਲਮੈਂਟਸ (ਬੀ. ਆਈ. ਐੱਸ.) ਨੇ ਆਪਣੀ 2025 ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਆਰਥਿਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਸਟੇਬਲਕੋਇਨ ਇਕਵਚਨਤਾ, ਲਚਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਤੀਹਰੇ ਟੈਸਟ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੁਦਰਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੁਣ ਹਨ। ਪੈਸੇ ਦੀ ਇਕਵਚਨਤਾ, ਆਧੁਨਿਕ ਮੁਦਰਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਅਾਧਾਰ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਬਰਾਬਰ ਵਟਾਂਦਰਾਯੋਗ ਹਨ। ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਸਟੇਬਲਕੋਇਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇਸ ਇਕਵਚਨਤਾ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਮੁਦਰਾ ਵਰਗੇ ਉਪਕਰਣ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਰੀਕਰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਰਿਜ਼ਰਵ ਯੋਗਤਾ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਫਿਰ ਵੀ, ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਈਕੋ-ਸਿਸਟਮ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ, ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਿਟਕੋਇਨ ਅਤੇ ਈਥਰ ਵਰਗੀਆਂ ਗੈਰ-ਬੈਕਡ ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਸੰਪਤੀਆਂ, ਯੂ. ਐੱਸ. ਡੀ. ਟੀ. ਅਤੇ ਯੂ. ਐੱਸ. ਡੀ. ਸੀ. ਵਰਗੇ ਸਟੇਬਲਕੋਇਨ ਅਤੇ ਐੱਨ. ਐੱਫ. ਟੀ. ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਆਈ. ਐੱਮ. ਐੱਫ. ਦੇ ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਐਸੇਟ ਮਾਨੀਟਰ ਅਨੁਸਾਰ, 2025 ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਸੰਪਤੀਆਂ ਦਾ ਗਲੋਬਲ ਮਾਰਕੀਟ ਪੂੰਜੀਕਰਨ ਲਗਭਗ 3.9 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਸੀ, ਜਿਸ ’ਚ ਸਟੇਬਲਕੋਇਨ ਲਗਭਗ 255 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੇ ਸਨ।

ਵੀ. ਡੀ. ਏ. ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਘੱਟ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੋਖਮ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਦੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਕ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ’ਚ ਦੇਖਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਡਾਟ ਕਾਮ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਦਾ ਜੋਖਮ ਉਠਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਵਧਾਨੀ ਅਤੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਇਕ ਤਬਦੀਲੀਯੋਗ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਗਿਆ ਸੀ।

ਦੁਬਈ, ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਅਤੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ ਵਰਗੇ ਵਧੇਰੇ ਕ੍ਰਿਪਟੋ-ਅਨੁਕੂਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਿਪਟੋ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਦੀ ਹਿਜਰਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਬਲਾਕਚੈਨ ਉੱਦਮੀ ਅਤੇ ਡਿਵੈਲਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਯਮਾਂ, ਘੱਟ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਹਾਇਕ ਈਕੋ-ਸਿਸਟਮ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।

ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਕ੍ਰਿਪਟੋ-ਸੰਪਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨਿਯਮ ਕ੍ਰਿਪਟੋ-ਸੰਪਤੀ ਸੇਵਾ ਪ੍ਰਦਾਤਾਵਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਢਾਂਚਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ, ਖਪਤਕਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਥਿਰਤਾ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਲਾਇਸੈਂਸਿੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਾਅ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਦਾ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸ਼ੱਕ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਰੁਝੇਵੇਂ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਤਾ ਵੱਲ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਛੱਡਣੀ ਜਾਂ ਜੋਖਮਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਉਣਾ ਜੋ ਨਵੀਨਤਾ ਨੂੰ ਦਬਾਏ ਬਿਨਾਂ ਖਪਤਕਾਰ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਵਿੱਤੀ ਅਖੰਡਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜੋਖਮ-ਰੋਕਣ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜੇ ਰਹਿ ਕੇ, ਭਾਰਤ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕੇ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਾਅ ਉੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਣ ਦਾ ਜੋਖਮ ਉਠਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ।

-ਮਨੀਸ਼ ਤਿਵਾੜੀ