ਆਮ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਆਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ

ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਦਿਨ ਹਨ ਤਾਂ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਣ ਅਤੇ ਡਿੱਗਣ ਦੀਆਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਵੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਅੱਗੇ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਵਧਦਾ ਅੰਕੜਾ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗੈਰ-ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬੇਅੰਤ ਰੇਤ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਰਬਨ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਈਂਧਨ ਨੂੰ ਸਾੜਨਾ ਹਨ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚਾਰਜ ਕੀਤੇ ਬੱਦਲ ਧਰਤੀ, ਗਿੱਲੇ ਉੱਚੇ ਰੁੱਖਾਂ, ਗਿੱਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਾਂ ਖੇਤਾਂ, ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਲਟ ਚਾਰਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਨਕਲੀ ਗਰਮੀ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਐਰੋਸੋਲ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਕਸਰ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬੱਦਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਚਾਲਨ ਨੂੰ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਗਰਜ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਡਿਸਚਾਰਜ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ।

ਦਰਅਸਲ, ਬਿਜਲੀ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਮਾਨ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਦੋਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਦਲਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਚਾਰਜ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਡਿਸਚਾਰਜ ਕਾਰਨ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਮਕਦਾਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹਵਾ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਸਥਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਮੇਲ ਇੱਕ ਖਾਸ ਗਰਜਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਿਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ, ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਦੌਰਾਨ, ਹਵਾ ਦੇ ਕਰੰਟ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਚਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ’ਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਚਾਰਜ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ ’ਤੇ ਨਾਕਾਰਾਤਮਕ ਚਾਰਜ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹਾਈ ਵੋਲਟੇਜ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਲਪੇਟ ’ਚ ਆਉਣ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਰ ਪਲ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ, ਹਵਾ ਇਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਇੰਸੂਲੇਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰ ਕੇ, ਜਦੋਂ ਵੋਲਟੇਜ ਲਗਭਗ 3 ਮਿਲੀਅਨ ਵੋਲਟ ਪ੍ਰਤੀ ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਵਾ ਦੀ ਇੰਸੂਲੇਟਿੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕਰੰਟ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਚਾਨਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਊਰਜਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਚਮਕਦਾਰ ਬਲਦੀ ਫਲੈਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਗਰਜਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ​​ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਕਾਲ ਵਿਸਾਖੀ ਭਾਵ ਨੌਰਵੈਸਟਰ । ਇਹ ਇਕ ਤੇਜ਼ ਮੌਸਮੀ ਤੂਫ਼ਾਨ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੀ-ਮਾਨਸੂਨ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ, ਬਿਹਾਰ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਓਡਿਸ਼ਾ, ਅਾਸਾਮ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਕਾਲ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਸਾਖ ਦਾ ਮਹੀਨਾ। ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਪ੍ਰੈਲ-ਮਈ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਹਨੇਰੀ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਸਮੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਤਤਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਸਾਲ 19-20 ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫਾਨ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 20 ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਵਾਂਗ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ, ਸਗੋਂ 80 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਨਾਂ ਵੀ ਲੈ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸ ਵਿਚ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ, ਭਾਰਤ ਦੇ 12 ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰਚ 2025 ਤੋਂ 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ 162 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਕਿ 2024 ਵਿਚ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ 57 ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 184 ਫੀਸਦੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ।

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਪਰਾਧ ਰਿਕਾਰਡ ਬਿਊਰੋ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ 2010 ਤੋਂ 2020 ਤੱਕ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ 1967 ਤੋਂ 2002 ਤੱਕ, ਇਕ ਰਾਜ ਵਿਚ ਔਸਤਨ 38 ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਜੋ ਕਿ 2003 ਤੋਂ 2020 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 61 ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ 1986 ਵਿਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 28 ਸੀ। ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ 1967 ਤੋਂ 2020 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕੱਲੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 1 ਲੱਖ 1 ਹਜ਼ਾਰ 309 ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਭਾਵ ਔਸਤਨ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਨਾ।

ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਹਰ ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕ ਮੋਬਾਈਲ ਹੈ ਭਾਵ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਸੰਪਰਕ, ਤਾਂ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਕਿਵੇਂ ਅਸੰਭਵ ਹੈ? ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਹ ਮੰਦਭਾਗਾ ਹੈ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗਣ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਜਨਤਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

—ਰਿਤੂਪਰਣ ਦਵੇ