ਸਵਦੇਸ਼ੀਕਰਨ ਦੀ ਧੁਨ ’ਚ ਪਛੜਦੀ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਫੌਜ

1971 ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ ਨੇ ਚੀਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 42 ਸਕੁਐਡਰਨ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਰੱਖਿਆ। ਇਕ ਸਕੁਐਡਰਨ ਵਿਚ 18 ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ 2 ਟ੍ਰੇਨੀ ਜਹਾਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਕੋਲ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੰਟਰ ਅਤੇ ਨੈੱਟ ਜਹਾਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਰੋਕਥਾਮ ਸਮਰੱਥਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜੈਗੁਆਰ, ਫ੍ਰੈਂਚ ਮਿਰਾਜ 2000 ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਮਿਗ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਐੱਸ. ਯੂ.-30 ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰੂਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ।

ਇੱਥੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਜਹਾਜ਼ ਪੁਰਾਣੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਜੰਗੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ’ਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਔਸਤ 30 ਸਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਮਿਗ, ਜੈਗੁਆਰ ਅਤੇ ਮਿਰਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਮਿਆਦ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਿਗ ਅਤੇ ਜੈਗੁਆਰ ਜਹਾਜ਼ ਕ੍ਰੈਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਸਿਰਫ਼ 31-32 ਸਕੁਐਡਰਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਲ 2002 ਵਿਚ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਤੇਜਸ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ’ਤੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਅੱਜ 23 ਸਾਲ ਬੀਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਿਰਫ 2 ਸਕੁਐਡਰਨ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਫੌਜ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕੇ ਹਨ। 2006 ਵਿਚ ਤਤਕਾਲੀ ਯੂ. ਪੀ. ਏ. ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 115 ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕੇ। ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘਟਾ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ 36 ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰ ਕੇ ਪੂਰੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਫਰਾਂਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀ ਕੀਮਤ ’ਤੇ ਰਾਫੇਲ ਜਹਾਜ਼ ਖਰੀਦੇਗੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਤੇਜਸ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰੇਗੀ।

ਹੁਣ ਤੇਜਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੰਪਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਏਅਰੋਨੌਟਿਕਸ ਲਿਮਟਿਡ ਕੋਲ ਇਸ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਇੰਜਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਕੰਪਨੀ ਜੀ. ਈ. ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੰਜਣਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ 2023 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 2025 ਦਾ ਅੱਧਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਤੇਜਸ ਇੰਜਣ ਤੀਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਮਿਗ 21 ਦੇ ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਟੀਲਥ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵਦੇਸ਼ ’ਚ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਇਕ ਦੂਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਐੱਮ. ਸੀ. ਏ. (ਐਡਵਾਂਸਡ ਮੀਡੀਅਮ ਕੰਬੈਟ ਏਅਰਕ੍ਰਾਫਟ) ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ’ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰੋਟੋਟਾਈਪ ਦਾ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਕੋਲ 110 ਤੋਂ 125 ਥ੍ਰਸਟ ਵਾਲਾ ਇੰਜਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਇੰਜਣਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੂੰ ਲੰਮਾ ਕਰੇਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੇਜਸ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਾਵੇਰੀ ਇੰਜਣ ਉਮੀਦਾਂ ’ਤੇ ਖਰਾ ਨਹੀਂ ਉਤਰਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਗੱਲ ਹੈ।

ਹੁਣ ਸਥਿਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨੇ ਪੂਰੀ ਮਿਗ ਸੀਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਗਰਾਊਂਡਿਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੈਗੁਆਰ ਲਗਾਤਾਰ ਕ੍ਰੈਸ਼ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਬਾਕੀ ਬਚੇ 110 ਜੈਗੁਆਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹੁਣ ਡੰਪ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ 260 ਸੁਖੋਈ 30, 50 ਮਿਰਾਜ 2000, 36 ਰਾਫੇਲ ਅਤੇ 36 ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੇਜਸ ਜਹਾਜ਼ ਬਚੇ ਹਨ ਜੋ ਚੀਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਦੋ ਮੋਰਚਿਆਂ ’ਤੇ ਲੜਨ ਲਈ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਹਨ। ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰਾਲਾ 20 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। 10 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਇਹ ਲਗਭਗ 150 ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਮਲਟੀਰੋਲ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਹਾਜ਼ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਸਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ 36 ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦ ਕੇ ਸੌਦਾ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਜਹਾਜ਼ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਭਾਰਤੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤਿਆਰੀਆਂ ’ਤੇ ਬੋਝ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਜਹਾਜ਼ ਨਿਰਮਾਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤੁਰੰਤ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰੂਸ ਜਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 100 ਮਲਟੀਰੋਲ ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ 40 ਪੰਜਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸਟੀਲਥ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਜਹਾਜ਼ ਦਰਾਮਦ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਐੱਮ. ਸੀ. ਏ. ਅਤੇ ਤੇਜਸ ਲਈ ਇੰਜਣ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰੋਲਸ ਰਾਇਸ ਜਾਂ ਫ੍ਰੈਂਚ ਸਫਰਾਨ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਵਾ ਤੋਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਮਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਦੇ ਨਵੀਨਤਮ ਸੰਸਕਰਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਇਜ਼ਰਾਈਲ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀਆਂ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਬ੍ਰਹਿਮੋਸ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਖੋਈ 30 ਵਿਚ ਹੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਸੋਰਸ ਕੋਡ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਫੇਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕੇ। ਚੀਨੀ ਪੀ 17 ਮਿਜ਼ਾਈਲ, ਅਮਰੀਕੀ ਐਮਰਾਮ, ਰੂਸੀ ਆਰ 37, ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੀਟਿਓਰ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਅਸਤਰ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬੀ. ਵੀ. ਆਰ. (ਬਿਓਂਡ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਰੇਂਜ) ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਭਾਰੀ ਬੰਬਾਰ ਜਹਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਲੰਬੀ ਜੰਗ ਵਿਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਠੋਸ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਅਤੇ ਡਰ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਪਯੋਗਤਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਹੋਈ ਈਰਾਨ-ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਜੰਗ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਬੀ 2 ਬੰਬਾਰਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਦੇਖੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਇਸ ਸਮੇਂ ਹਰ ਪਾਸਿਓਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਫੌਜੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੂਟਨੀਤਕ ਯਤਨ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਅਰਵਿੰਦ ‘ਕੁਮਾਰਸੰਭਵ’