ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਤੋਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਈਆਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਤਿਰੰਗਾ ਸਿਲਾਈ ਕਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ‘ਸ਼ਹਿਰ ਘਰ ਤਿਰੰਗਾ’ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ 2 ਕਰੋੜ ਝੰਡੇ ਸਿਲਾਈ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਨਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਸਵੈ-ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਇਆ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕੀਤਾ।

ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੇਂਡੂ ਆਜੀਵਿਕਾ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੀ. ਆਈ. ਬੀ. ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 31 ਜਨਵਰੀ 2025 ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 10.05 ਕਰੋੜ ਮਹਿਲਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ 90 ਲੱਖ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ (ਐੱਸ. ਐੱਚ .ਜੀ.) ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਕੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਮਾਸਕ, ਸੈਨੀਟਾਈਜ਼ਰ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਨ ਵੰਡ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਅਤੇ ਡਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਮੇਤ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੇ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ਦੀ ਆਲਮ ਆਰਾ, ਜੋ 2020 ਤੋਂ ਬੀ. ਸੀ. (ਬੈਂਕਿੰਗ ਕੌਰਸਪੌਂਡੈਂਟ) ਸਖੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਕਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਆਲਮ ਆਰਾ ਦੀਦੀ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ ਸੀ, ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਇਕਲੌਤੀ ਬੀ. ਸੀ. ਸਖੀ ਹੈ ਜੋ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬੈਂਕ ਖਾਤੇ ਖੋਲ੍ਹਣ ਅਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਉਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਬੈਂਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ, ਉੱਥੇ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹ ਦੀ ਦੀਦੀ ਜਾਂ ਬੀ.ਸੀ. ਸਖੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕੰਮ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਦਾ ਕਮੀਸ਼ਨ ਕਮਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਦਫਤਰ ਅਤੇ ਘਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸਫਲਤਾ ਪਿੱਛੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦਾ ਸਾਥ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੇ ਹਰੂਆ ਬਲਾਕ ਦੀ ‘ਡਰੋਨ ਪਾਇਲਟ’ ਜਾਂ ਡਰੋਨ ਦੀਦੀ ਆਸ਼ਾ ਦੇਵੀ, ਘਰ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਡਰੋਨ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਛਿੜਕਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ 1100 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੌਲ, ਕਣਕ, ਫਲ ਅਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ’ਤੇ ਛਿੜਕਾਅ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਡਰੋਨ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਜਿਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ 1-1.30 ਘੰਟਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣ ਸਿਰਫ 8 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਸ਼ਾ ਦੇਵੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਦੇ ਟਰੈਕਟਰ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਅੱਜ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਲਈ ਡਰੋਨ ਪਾਇਲਟ ਬਣ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਰਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਜਿੱਥੇ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹੀ ਔਰਤਾਂ ਅੱਜ ਬੈਂਕ ਸਖੀ ਅਤੇ ਵਿਦਯੁਤ ਸਖੀ ਵਰਗੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸੀ। ਆਂਗਣਵਾੜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿਹਤ ਸਖੀ ਤੱਕ, ਔਰਤਾਂ ਟੈਬਲੇਟ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਸਾਧਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਵੇਂ ਕੰਮ ਸਿੱਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੀ ਇਕ ਦੀਦੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਸਾਈਕਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਈ-ਰਿਕਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰੀਨ ਐਨਰਜੀ ਜਾਂ ਹਰੀ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਤਹਿਤ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿਵਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵੀ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਸਹਿਗਲ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸੀਨੀਅਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲੀਡਰ ਰੁਚੀ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ‘ਕੌਫੀ ਦੀ ਖੇਤੀ’ ਵਿਚ ‘ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਸਖੀ’ ਵਜੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਹੁਣ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਅੱਗੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਿੱਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੁਧਾਰਨਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਖਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਕ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣ ‘ਦੀਦੀ ਕੈਫੇ’ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉੱਦਮੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਇਕ ਨਵਾਂ ਕੇਡਰ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਉੱਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ​‘ਸਮਾਜਿਕ ਏਕੀਕਰਨ’ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ।

ਇਹ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਈ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇਖਾਂਗੇ। ਦੀਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਖੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਦੇ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ।

ਸਵਸਤੀ ਪਚੌਰੀ