ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ’ਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਥਿਰਤਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ

ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿਚ ਰੂਸ-ਯੂਕ੍ਰੇਨ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰੂਸ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਇਸ ਤੱਥ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬਦਲ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। 25 ਸਤੰਬਰ, 2024 ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪੁਤਿਨ ਨੇ ਰੂਸੀ ਸੰਘ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਰੂਸ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਾਸਕੋ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ, ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਜਾਂ ਡਰੋਨਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਲਾਂਚਿੰਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਰੇ ‘ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸੂਚਨਾ’ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਰੂਸ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇਗਾ।

ਰੂਸੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਰੂਸ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਨਾਟੋ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚਿਤਾਵਨੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਯੂਕ੍ਰੇਨ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਰੂਸੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

ਰੂਸੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੂਸ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮਕਾਲੀ ਫੌਜੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਰੂਸ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਵਰੇਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 2020 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰੂਸੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸਥਿਤੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰੂਸ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਲਈ ਫੌਜੀ ਖਤਰਿਆਂ ਅਤੇ ਜੋਖਮਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਸਮੇਤ ਇਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਰੂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਦੁਹਰਾਈ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਨਿਵਾਰਨ ਉੱਤੇ ਰੂਸੀ ਸੰਘ ਦੀ ਰਾਜ ਨੀਤੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ।

ਮਾਸਕੋ ਇਕੱਲਾ ਅਜਿਹਾ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੋਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਪੱਛਮੀ ਰਣਨੀਤਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਉੱਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੈਲਿਸਟਿਕ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਣ-ਐਲਾਨੇ ਈਰਾਨੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣ ’ਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ‘ਉਪਲਬਧ’ ਖਿੜਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ, ਅਟਲਾਂਟਿਕ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਸਕੋਕ੍ਰਾਫਟ ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਸਟ੍ਰੈਟਜੀ ਐਂਡ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਮੈਥਿਊ ਹੈਨਰੀ ਕ੍ਰੋਨਿੰਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਮੌਕਾ ਹੈ।

ਦੇਸ਼ ਕੋਲ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਤੋਂ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਮਾਸ ਅਤੇ ਹਿਜ਼ਬੁੱਲਾ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ, ਤਹਿਰਾਨ ਨੂੰ ਬੰਬ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਆਖਰੀ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਡੋਨਾਲਡ ਟਰੰਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਈਰਾਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੋਗੇ? ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਇਹੀ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?

ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਚੁੱਪ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਦਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕਹਿਣ ਲਈ ਇਕ ਖਤਰਨਾਕ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਅੱਗ ਅਤੇ ਰੋਹ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਣਨੀਤਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਗਲਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਈਰਾਨ ਦੇ ਤਾਜ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ‘ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ’ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ।

ਇਸ ਲਈ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਣਨੀਤਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਥਿਰਤਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇ, ਜਦੋਂ 3 ਮਹਾਦੀਪਾਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ 3 ਜੰਗਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ-ਰੂਸ ਬਨਾਮ ਯੂਕ੍ਰੇਨ, ਇਜ਼ਰਾਈਲ ਬਨਾਮ ਹਮਾਸ/ਹਿਜ਼ਬੁੱਲਾ/ਹੂਤੀ/ਹੋਰ ਪ੍ਰੌਕਸੀਜ਼/ਅਤੇ ਈਰਾਨ।

ਉੱਤਰੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ, ਅਸਥਿਰ ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆਈ ਸ਼ਾਸਨ ਅਕਸਰ ‘ਐੱਨ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਚੜ੍ਹਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਤਰੀ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ।

ਮਾਓ ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਚੀਨ ਵਿਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਰੋਕੂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਚੀਨ ਦੇ ‘ਮੂਲ’ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਸੀ। 1964 ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪਰੀਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ, ਚੀਨ ਨੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ, ਇਕ ਅੜਬ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਰੁਖ ਅਪਣਾਇਆ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਵੀ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਸੋਧ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਨਾਮਕ ਇਕ ਸੋਧੀ ਹੋਈ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਚੀਨ, ਰੂਸ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ ਤੋਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਯੂ. ਐੱਸ. ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮਾਪਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸਥਿਰਤਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀਏ?

ਮਨੀਸ਼ ਤਿਵਾੜੀ (ਵਕੀਲ, ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਮੰਤਰੀ)