ਭਗਦੜ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ

ਹਰ ਸਾਲ, ਹਰ ਰੋਜ਼, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਭਗਦੜ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗੁਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਕਈ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਦਸੇ ਵੀ ਵਾਪਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅਕਸਰ ਭਗਦੜ ਧਾਰਮਿਕ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਾਥਰਸ ਨੇੜੇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਇਕੱਠ ਦੌਰਾਨ ਭਗਦੜ ਵਿਚ 121 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿਚ ਵੀ ਭਗਦੜ ਮਚੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨਸਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ, ਹਰਿਦੁਆਰ ਦੇ ਇਕ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਟੀਨ ਸ਼ੈੱਡ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪਾਈਪ ਵਿਚ ਕਰੰਟ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲੀ, ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਭਗਦੜ ਮਚ ਗਈ। 47 ਲੋਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੌੜਦੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੱਛਿਓਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖ ਕੇ ਭੱਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਡਿੱਗੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਬੈਂਗਲੁਰੂ ਵਿਚ ਇਕ ਕ੍ਰਿਕਟ ਜਿੱਤ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਭਗਦੜ ਮਚੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ 11 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਆਖਿਰ ਅਜਿਹਾ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਹੀ ਭੀੜ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਛੋਟੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਕਾਸ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਰਸਤੇ ਅਕਸਰ ਇੰਨੇ ਤੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬੈਰੀਕੇਡਿੰਗ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਫਿਰ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਜਦੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਲੋਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵਧਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕਾਇਦੇ ਨਾਲ ਤਾਂ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਟੋਕਨ ਦੇ ਕੇ ਕਿਸੇ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੋਵੇ, ਓਨੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਆਦਿ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਅਤੇ ਵੰਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਰਿਹਾਇਸ਼, ਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਕੂੜਾ ਓਨਾ ਨਾ ਫੈਲੇ ਜਿੰਨਾ ਇਸ ਵਾਰ ਕਾਂਵੜ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭੀੜ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਲਾਊਡਸਪੀਕਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਫਵਾਹ ਫੈਲਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਾ ਰਹੇ। ਪੁਲਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰਾਂ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਜੋ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਆਫ਼ਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਈਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਇਸ ਦਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਸਹੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ, ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਲੋਕ ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗੁਆਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਚਾਰ ਧਾਮ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਹਰਿਦੁਆਰ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਉੱਥੇ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਅਤੇ ਭੀੜ ਸੀ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਿਊਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਹੋਟਲਾਂ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰਿ ਕੀ ਪੌੜੀ ’ਤੇ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੀੜ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਹਾਦਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਮੁਖ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਿਘਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਵਾਜਾਈ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਕਮੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਕਾਰਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਧਦੇ-ਫੁੱਲਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਗੋਮੁਖ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਮਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਦੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।

ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਮੈਂ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ, ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਾਡੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੇਲੇ ਜਾਂ ਭੀੜ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ’ਤੇ ਜਾਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭੀੜ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਭਗਦੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਵੀ ਤਾਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਹਾਦਸੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਾ