ਧਾਰਾ 370 ਹਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸੀ ਕਸ਼ਮੀਰ? PRF ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ''ਚ ਦੱਸਿਆ ਹਾਲ

ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਸਕ- ਪੋਲੀਟੀਆ ਰਿਸਰਚ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ (ਪੀ.ਆਰ.ਐੱਫ.) ਨੇ ਧਾਰਾ 370 ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। PRF ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਖੇਤਰੀ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਡਾ ਦੁਰਗੇਸ਼ ਰਾਏ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਧਾਰਾ 370 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚਰਚਾ ਸਿਆਸੀ ਪਹਿਲੂਆਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ 70 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਧਾਰਾ 370 ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਨਤੀਜੇ ਕੀ ਸਨ? ਤਾਂ ਡਾ. ਰਾਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਧਾਰਾ 370 ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਾ 370 ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 35ਏ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਪਰ ਮੁੱਖ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਂਚ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਧਾਨਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਰਿਹਾ।

ਧਾਰਾ 370 ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਰੱਖਿਆ

ਡਾ. ਦੁਰਗੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਏ ਅਨੁਸਾਰ, ਧਾਰਾ 370 ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿਆਸੀ, ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ, ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਵਰਗ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਗੂੰਜਾਇਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕੇ। ਉਹ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਦੇ। ਲੇਖ 'ਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕੇਤਕਾਂ 'ਤੇ ਸਾਰਥਕ ਡਾਟਾ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਾਜ-ਵਾਰ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਰਾਜ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਡਾਟਾ ਇਸ 'ਚ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।

ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ 'ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ

ਧਾਰਾ 35ਏ ਨੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸਿੱਧੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 1991 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ 'ਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ, ਉੱਚ ਹੁਨਰਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾਂ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧਾ ਦੇਖਿਆ, ਪੁਰਾਣਾ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਪਿਛੜ ਗਿਆ ਹੈ। 2012-19 ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਕੁੱਲ ਰਾਜ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ ਔਸਤ ਦੇ 7 ਫੀਸਦੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ 'ਚ 5.5 ਫੀਸਦੀ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਵਧਿਆ।

ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਹੈ

ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ 'ਤੇ ਭਾਰੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਹੈ। 2000-01 ਤੋਂ 2016-17 ਤੱਕ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਾਂਟ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਚੋਟੀ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਜੀ ਨਿਵੇਸ਼, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਗਭਗ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਪ੍ਰੈਲ 2000-ਜੂਨ 2019 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਐੱਫ.ਡੀ.ਆਈ. ਇਕੁਇਟੀ ਦੀ ਸੰਚਤ ਰਕਮ ਸਿਰਫ਼ 6 ਮਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 436,350 ਮਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸਰੋਤ ਕੇਂਦਰਿਤ

ਡਾ. ਰਾਏ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਧਾਰਾ 370 ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਜੰਮੂ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚ ਖੇਤਰੀ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ? ਇਸ ਲਈ ਡਾ. ਰਾਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਤਾਕਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਧਾਰਾ 370 ਅਤੇ 35ਏ ਦੇ ਤਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਰਜੇ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿੱਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿਚ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭਪਾਤਰੀ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਦੋ ਖੇਤਰਾਂ ਨੇ ਫੰਡਾਂ ਦੀ ਵੰਡ, ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ।

ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਬਦਲਿਆ ਕਸ਼ਮੀਰ

ਫਾਤਿਮਾ (2017) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਸੂਚਕਾਂਕ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ, ਜੰਮੂ ਦੇ 0.61 ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ 0.20 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਨੇ 0.80 ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਆਰਥਿਕ ਪਿਛੜੇਪਣ ਸੂਚਕਾਂਕ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ, ਲੱਦਾਖ 0.80 ਦੇ ਸਕੋਰ ਨਾਲ ਸਿਖ਼ਰ 'ਤੇ ਹੈ, ਜੰਮੂ 0.39 ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ 0.20 ਦੇ ਸਕੋਰ ਨਾਲ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਧਾਰਾ 370 ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੇ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 5 ਅਗਸਤ 2019 ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਧਾਰਾ 370 ਅਤੇ 35ਏ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ, ਸਗੋਂ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੇ 2 ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ (UTs) ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਤਬਦੀਲੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਸ਼ਲਾਘਾ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।