ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਤਜਰਬਾ : ਇਕ ਅਨੋਖੀ ਦੁਨੀਆ

41 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਪੁਲਾੜ ’ਚ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੇ ਨਾਸਾ ਦੇ ਕੇ. ਕੈਨੇਡੀ ਸਪੇਸ ਸੈਂਟਰ ਤੋਂ ਐਕਸੀਓਮ-4 ਮਿਸ਼ਨ ਤਹਿਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੁਲਾੜ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਬਲਕਿ 1.4 ਅਰਬ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਖੰਭ ਵੀ ਦਿੱਤੇ।

ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਕ ਡੂੰਘਾ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਹੈ। ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਵਾਰੀ ਸੀ! ਇਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਤਸੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।’’

ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਅਨੁਭਵ ਜ਼ੀਰੋ ਗੁਰੂਤਾਕਰਸ਼ਣ (ਮਾਈਕ੍ਰੋਗ੍ਰੈਵਿਟੀ) ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਇਕ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਤੁਰਨਾ ਸਿੱਖਣਾ’ ਦੱਸਿਆ। ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਤਕ ਸੌਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦਿਲਚਸਪ ਵੀ ਹੈ। ਪੁਲਾੜ ਵਿਚ ਤੈਰਨਾ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹਵਾ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੈਂਗਰ ਦੇ ਹੈ, ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਇਕ ਡੂੰਘਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਨੀਲੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਬੱਦਲਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਪਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਨਮੋਹਕ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿੰਨਾ ਨਾਜ਼ੁਕ ਅਤੇ ਅਨਮੋਲ ਹੈ।’’

ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰਾ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਾਂਚ ਦੌਰਾਨ ਤੇਜ਼ ਜੀ-ਫੋਰਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਪੁਲਾੜ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਸਹੂਲਤ ਅਤੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਗ੍ਰੈਵਿਟੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹਰੇਕ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀ ਲਈ ਇਕ ਔਖੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।

41 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, 1984 ਵਿਚ, ਵਿੰਗ ਕਮਾਂਡਰ ਰਾਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸੋਯੂਜ਼ ਟੀ-11 ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਪੁਲਾੜ ਵਿਚ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਪੁਲਾੜ ਉਡਾਣ ਵਿਚ ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਕਦਮ ਹੈ। ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਸ਼ੁਕਲਾ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।

ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਦੀ ਐਕਸੀਓਮ-4 ਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਪੁਲਾੜ ਉਡਾਣ ਮਿਸ਼ਨ, ਗਗਨਯਾਨ (2027) ਵੱਲ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ। ਇਸਰੋ ਨੇ ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ 5 ਬਿਲੀਅਨ ਰੁਪਏ ($59 ਮਿਲੀਅਨ) ਦਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ।। ਇਸਰੋ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵੀ. ਨਾਰਾਇਣਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਭਾਰਤ ਲਈ ਬੇਮਿਸਾਲ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੋਵੇਗੀ।’’ ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਗਗਨਯਾਨ ਲਈ ਲਾਂਚ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਗ੍ਰੈਵਿਟੀ ਅਨੁਕੂਲਨ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ।

ਐਕਸੀਓਮ-4 ਮਿਸ਼ਨ ਨਾਸਾ, ਇਸਰੋ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਪੇਸ ਏਜੰਸੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਕੰਪਨੀ ਐਕਸੀਓਮ ਸਪੇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਧਦੀ ਗਲੋਬਲ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਲਾੜ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੋਲੈਂਡ ਅਤੇ ਹੰਗਰੀ ਦੇ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ ਗਲੋਬਲ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਟੀਚਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਜਗਾਇਆ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਲਾਂਚਿੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਲਖਨਊ ਦੇ ਉਸਦੇ ਸਕੂਲ, ਸਿਟੀ ਮੋਂਟੇਸਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਆਯੋਜਿਤ ਇਕ ਵਾਚ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ। ਇਸਰੋ ਨੇ ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਜੋ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰੇਗੀ।

ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ 2035 ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ 2040 ਤੱਕ ਚੰਦਰਮਾ ’ਤੇ ਪੁਲਾੜ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀਆਂ ਖਾਹਿਸ਼ੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਫੇਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੀਚਿਆਂ ਵੱਲ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਵਿਚ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਿਡਾਰੀ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਭਾਂਸ਼ੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਔਰਬਿਟ ਤੋਂ ਇਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਤਿਰੰਗਾ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹਾਂ।’’

ਇਹ ਭਾਵਨਾ 1.4 ਅਰਬ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਮਾਣ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ‘1.4 ਅਰਬ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ’ ਦੱਸਿਆ। ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸਬੂਤ ਹੈ। ਇਹ ਮਿਸ਼ਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਗਗਨਯਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਲਾੜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

-ਵਿਨੀਤ ਨਾਰਾਇਣ