ਕੰਮ ਦੇ ਘੰਟਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਜ਼ਰੀਆ

—ਪੀ. ਚਿਦਾਂਬਰਮ

ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸੋਚਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੋਵਾਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰੁਕਣ, ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਐੱਨ. ਆਰ. ਨਾਰਾਇਣਮੂਰਤੀ (ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ.) ਅਤੇ ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਨ (ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ.) ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਗੁਣ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਕੁਝ ਹਮਲਾਵਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਅਤੇ ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਅਤੇ ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿਰਾਸਤ ’ਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਮੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹਾਂ ਜਾਂ ਉਜਰਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇਕ ਯੋਗ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਉੱਦਮੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮਾਂ ਦੇ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ‘ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ’ ਅਤੇ ‘ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ’ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਕੰਮ-ਜੀਵਨ ਸੰਤੁਲਨ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।

ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਤੱਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਇਕ ਦਿਨ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ ਇਕ ਦਰਜਨ ਪੁਰਾਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਜਾਂ ਦੌਲਤ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1991 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ 10 ਵਪਾਰਕ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ। ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਉੱਦਮੀਆਂ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਦੌਲਤ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਨਖਾਹਾਂ, ਉਜਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸੋਧਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਹੁਨਰ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੱਛਾ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਹੀ ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਅਤੇ ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਦੀ ਇਸ ਟਿੱਪਣੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਆਮ ਨਹੀਂ ਹੈ : ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਨੇ ਹਫਤੇ ’ਚ 70 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ। ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿਚ 90 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਿਹਾ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਰਜ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਮੈਂ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿਚ 70 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।’’

ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੇ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਬਹਿਸ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਨੇ ਇਕ ਵੀਡੀਓ ’ਚ ਕਿਹਾ, ''ਸੱਚ ਦੱਸਾਂ ਤਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕੰਮ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕੰਮ ’ਤੇ ਆਓ। ਮੈਂ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।'' ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ 8 ਘੰਟੇ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜੀ ਦਿਨ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1918 ਵਿੱਚ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ 8 ਘੰਟੇ ਕੰਮ, 8 ਘੰਟੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ 8 ਘੰਟੇ ਆਰਾਮ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਨਿਯਮ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। 8-8-8 ਇਕ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਜੋ ‘ਮਨੋਰੰਜਨ’ ’ਤੇ ਦਿਨ ਵਿਚ 8 ਘੰਟੇ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਮਨੋਰੰਜਨ’ ਵਿਚ ਖਾਣਾ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ, ਕਸਰਤ ਕਰਨਾ, ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਣਾ, ਫਿਲਮਾਂ ਦੇਖਣਾ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕਰਨਾ, ਗੱਪਾਂ ਮਾਰਨਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ 8 ਘੰਟੇ ‘ਮਨੋਰੰਜਨ’ ਲਈ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੇ! ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਮੇ ਦੁਹਰਾਅ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਕੁ ਹੀ ਨਵੇਂ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਡੈਸਕ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈਆਂ, ਮਾਲਕਾਂ ਨੇ 8-8-8 ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਡੈਸਕ ਵਰਕਰ ਵੀ ਦੁਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਮਿਆਂ/ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਲਈ 8-8-8 ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਸਮਝਦਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਆਟੋਮੇਸ਼ਨ ਰੋਬੋਟਿਕਸ ਅਤੇ ਏ. ਆਈ. ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ, ਮਾਪਦੰਡ ਕੰਮ ਦੇ ਘੱਟ ਘੰਟਿਆਂ ’ਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਉਤਪਾਦਕ ਬਣਨ ਲਈ ਔਜ਼ਾਰਾਂ, ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਅਤੇ ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਕਾਮਿਆਂ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਕਿਸਾਨ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸਵੈ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ, 8-8-8 ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਖੇਤ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ, ਪਹਿਲੇ 8 ਘੰਟੇ ਦਿਨ ’ਚ 10 ਜਾਂ 12 ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾਕਟਰ, ਵਕੀਲ, ਜੱਜ, ਆਰਕੀਟੈਕਟ, ਵਿਗਿਆਨੀ, ਅਦਾਕਾਰ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਦਿਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ 8 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਖੋਜੋ : ਮੈਨੂੰ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਹੈ, ਪਰ ਕੰਮ ਦੀ ਮੇਰੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ, ਸੰਸਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਪੜ੍ਹਨਾ, ਲਿਖਣਾ, ਬੋਲਣਾ, ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ, ਪਾਰਟੀ ਵਰਕਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਚੋਣਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਹਰ ਘੰਟੇ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੇ ਘੰਟੇ ਵਜੋਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਕੰਮ-ਜੀਵਨ ਸੰਤੁਲਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਆਪ ਹੀ ਖੋਜਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਖੋਜ ਲਿਆ ਹੈ।

ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਵੱਡੀ ਆਮਦਨ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਦੌਲਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਦਾ ਜੀਵਨ ਜਿਊਂਦੇ ਹਨ, ਸਾਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੇ, ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਨਿਮਰ ਅਤੇ ਦਿਆਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਐੱਨ. ਆਰ. ਐੱਨ. ਅਤੇ ਐੱਸ. ਐੱਨ. ਐੱਸ. ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਉਤਪਾਦਕ ਕੰਮ ਦੇ ਲੰਬੇ ਘੰਟੇ ਹੀ ਇਕ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।