ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼

ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ‘ਅਭਿਸ਼ਕਤੀ’, ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸਾਡੇ ਕਲਾਸਰੂਮਾਂ ਵਿਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਬੌਧਿਕ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੇਣ ਵੱਲ ਇਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕਦਮ ਹੈ।

12 ਮਈ, 2025 ਨੂੰ ‘ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ’ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਤਹਿਤ, 7ਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ 82 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਕੁਆਂਟੈਂਟ (ਆਈ. ਕਿਊ.) 120 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ 15 ਸਰਕਾਰੀ ਸੀ. ਬੀ. ਐੱਸ. ਈ. ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਮਾਹੌਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਅਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਢਾਂਚਾ ਕਿਵੇਂ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਵੇ।

ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਅਭਿਸ਼ਕਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ (ਐੱਨ. ਈ. ਪੀ.) 2020 ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵਧੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ, ਜੇਕਰ ਆਈ. ਕਿਊ. ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸਿਰਫ਼ 2 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ 5 ਫੀਸਦੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਲੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਵਿੱਦਿਅਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਫਿਲਹਾਲ, ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ‘ਅਭਿਸ਼ਕਤੀ’ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਾਮਾਂਕਣ ਅਤੇ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਕੁਆਂਟੈਂਟ (ਆਈ. ਕਿਊ.) ਟੈਸਟਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਚੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਬੌਧਿਕ ਹੁਨਰ ਤੱਕ ਘਟਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਸਿਰਫ਼ ਆਈ. ਕਿਊ. ’ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ, ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਹਮਦਰਦੀ ਜਾਂ ਕਲਾ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਬਹੁ-ਆਯਾਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਾਰੇ ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਲੱਖਣ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਉਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਬੱਚੇ ‘ਦੁੱਗਣੇ ਅਤੇ ਅਸਾਧਾਰਨ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਅਸਾਧਾਰਨ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਿੱਖਣ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉੱਚ ਯੋਗਤਾ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਛਾਣ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਸਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਮਾਡਲ, ਆਈ. ਕਿਊ. ਲਈ ਵੀ, ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ, ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ‘ਅਭਿਸ਼ਕਤੀ’ ਅਧੀਨ ਆਯੋਜਿਤ ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਸ਼ਾਜਨਕ ਹੈ, ਪਰ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਢੁੱਕਵੇਂ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ-ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ’ਤੇ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ, ਇਹ ਇਕੱਲਤਾ ਪਛਾਣ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਜਾਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਇਕ ਲਚਕਦਾਰ, ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਸਿੱਖਿਆ ਮਾਡਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮਾਡਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉੱਤਮਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਖੇਤਰੀ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖੇ।

ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ :

* ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਣਾ ਜੋ ਬੁੱਧੀ ਗੁਣਕ (ਆਈ. ਕਿਊ.) ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੋਣ।

* ਨਿਰੰਤਰ ਅਧਿਆਪਕ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ

* ਅਨੁਕੂਲ ਵਿੱਦਿਅਕ ਮਾਰਗ

* ਅਤੇ ਪਾਠ ਸਮੱਗਰੀ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਬੱਚੇ ਇਕ ਅਨਮੋਲ ਬੌਧਿਕ ਸੰਪਤੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਿੰਤਕਾਂ, ਨਵੀਨਤਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਮੂਹਿਕ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇਣਗੇ।

ਉੱਤਮਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਹੁਣ ਇਕ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਜੋ ਉੱਤਮਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੋਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋਵੇ, ਹੁਣ ਕੋਈ ਲਗਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਇਹ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

(ਲੇਖਿਕਾ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਲੱਸਟਰ ਇਨੋਵੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ’ਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਨ) ਪ੍ਰੋ. ਜੋਤੀ ਸ਼ਰਮਾ