ਕਿੰਨਾ ਭਾਰਤੀ ਹੈ ''ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ'' ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ?

ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਜੈਅੰਤੀ ’ਤੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਵਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ? ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ’ਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਬੇਤੁਕਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਖੁਦ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਰੱਖਦੇ ਪਰ ਅੱਜ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਸੰਵਿਧਾਨ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਉਹ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਹਾਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਬਕ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਨਤਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਰਗੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਿਰ-ਮੱਥੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੀ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਐਲਾਨ ਕੇ, ਇਕ ਤੀਰ ਨਾਲ ਕਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਬਹਾਨੇ, ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਸਤਹੀ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ 1935 ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਸੰਵਿਧਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ- ਜੇਕਰ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਅਮਰੀਕੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਸਮੇਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਰਮਾਤਾ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ ਜੋ ਪੱਛਮ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਛੂਤਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਅੱਜ, ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਰਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਰਸਮੀ ਢਾਂਚਾ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਵਰਗੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਇਬਾਰਤ (ਲਿਖਤ) ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਪਹਿਰਾਵਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ, ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤੰਗ ਅਰਥ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨੁਕਸ ਹੈ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਉਹੀ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣੇ ਪੈਣਗੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਹਿਣਾ ਅਸ਼ਲੀਲ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦਾ ਮੂਲ-ਪਾਠ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਬਾਹਰੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਅਛੂਤਾ ਹੋਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਅਸਲ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਪਾਠ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤੀ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਪਿੱਛੇ ਫਲਸਫੇ ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਛਾਪ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ?

ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਅਰਥ ਵਿਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਪਾਰਟੀ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਲੋਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਉੱਦਮ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਥਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭੂਤਕਾਲ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੜੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇਸ ਖਾਸ ਭਾਰਤੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਸਵੈ-ਧਰਮ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਪੱਛਮੀ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਦਰਾਮਦ ਕੀਤੇ ਜਾਪ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ’ਚ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖੁਦ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਫਰਾਂਸ ਤੋਂ ਲਏ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਤੋਂ ਸਿੱਖੇ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਸੰਸਥਾਗਤ ਢਾਂਚਾ ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਯੂਰਪ ਦੇ ਇਕੱਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਰਾਜ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਇਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਘੀ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸੰਘ ਬਣਾਇਆ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਧਰਮਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁ-ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਤੇ ਹਾਂ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹੋਂ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਕੁਝ ਬ੍ਰੈੱਡ-ਪਕੌੜਿਆਂ ਵਰਗੀ ਹੈ। ਇਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬ੍ਰੈੱਡ ਨੂੰ ਦੇਸੀ ਘੋਲ ਵਿਚ ਡੁਬੋ ਕੇ ਇਕ ਆਮ ਭਾਰਤੀ ਸੁਆਦ ਵਾਲਾ ਪਕਵਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸਾਡੀ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਹੈ।

–ਯੋਗੇਂਦਰ ਯਾਦਵ