‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਦੀ 150 ਸਾਲ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ

ਇਸ ਹਫਤੇ ਸੰਸਦ ਦਾ ਸਰਦ-ਰੁੱਤ ਸੈਸ਼ਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੌਂਗ ‘ਵੰਦ ਮਾਤਰਮ’ ’ਤੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਿਆਸੀ ਟਕਰਾਅ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਗੀਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦ ਇਸ ਦੇ ਬਣਨ ਦੇ 150 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪੁਕਾਰ, ‘‘ਮਾਂ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ’’ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਘਰ-ਘਰ ’ਚ ਗਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਗੀਤ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ’ਚ ਮਾਣ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਈ।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ’ਚ ‘ਵੰਦੇ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਵੰਡ’ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਰਿਗ ਵੇਦ ’ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ‘ਤਾਰੀਫ ਕਰਨਾ’ ਜਾਂ ‘ਆਦਰ ਨਾਲ ਸਲਾਮ ਕਰਨਾ।’ ‘ਮਾਤਰਮ’ ‘ਸ਼ਬਦ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਓਰਿਜਨ ਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ’ਚ ‘ਮਾਤਰ, ਗ੍ਰੀਕ ’ਚ ‘ਮੀਤਰ’ ਅਤੇ ਲੈਟਿਨ ’ਚ ‘ਮਾਤਰ’ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਾਂ ਹੈ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਬੰਕਿਮ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ’ਚ ਇਹ ਗਾਣਾ ਕਾਫੀ ਅਣਜਾਨ ਸੀ। ਬੀ. ਕੇ. ਪੀ. ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਕੰਮਿਊਨਲ ਏਜੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। 1937 ’ਚ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਮਦਰੱਸਿਆਂ ’ਚ ਕੁਝ ਖਾਸ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਆਰਡਰ ’ਤੇ ਮਤਭੇਦ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਗਠਨ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਪਿਆਰ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਦਿਆ ਨਾਲ ਦਿਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਨਾ ਕਿ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਨਵਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ।

ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਬੰਕਿਮ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ’ਚ ਇਹ ਗੀਤ ਕਾਫੀ ਘਟ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਖਿਰ ’ਚ, ਨਾਰਥ 24 ਪਰਗਨਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੌਹਾਟੀ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਪਿੰਡ ਕੰਥਲਪਾੜਾ ’ਚ ਬੰਕਿਮ ਚੰਦਰ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਇਕ ਅੰਬ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਕੇ 6 ਛੰਦ ਲਿਖੇ। ਉਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ, ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਬਣਿਆ।

ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ, ਚਟਰਜੀ ਮਿਦਨਾਪੁਰ ਅਤੇ ਦੁਰਗਾ ਦੇਵੀ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਕਲੈਕਟਰ ਬਣੇ। ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 7 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ‘ਬੰਗਦਰਸ਼ਨ’ ’ਚ ਛਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ’ਚ 1882 ’ਚ ਬੰਕਿਮ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ ਦੇ ਨਾਵੇਲ ‘ਆਨੰਦਮਠ’ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਲਚਰਲ ਅਤੇ ਪੌਲੀਟੀਕਲ ਪਛਾਣ ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਸਤੰਬਰ ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 1937 ’ਚ ਕਾਂਗਰਸ ਲੀਡਰ ਜਿਨਹਾ ਦੇ ਲਿਖੇ ਲੈਟਰ ਸ਼ੇਅਰ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਨੇਤਾਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈਟਰ ਲਿਖੇ ਸਨ, ਜਿਸ ’ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਦਾ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਟੈਗੋਰ ਨੇ 1896 ’ਚ ਕਲਕੱਤਾ ਕਾਂਗਰਸ ’ਚ ਆਪਣੀ ਦਿਲਕਸ਼ ਧੁਨ ’ਚ ਇਹ ਗੀਤਾ ਗਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ’ਚ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਦੇ ਅੰਬ ਦੇ ਬਾਗਾਂ ’ਚ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਟੈਗੋਰ ਨੇ 1904-05 ’ਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਮਰੀਸ਼ੀਅਲ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਰਿਕਾਰਡ ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ।

14, ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ’ਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਕਾਰਵਾਈ, ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤਾ ਕਿਰਪਲਾਨੀ ਨੇ ਗਾਇਆ, ਜਿਸ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਇਸ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। 1905 ’ਚ ਲਾਰਡ ਕਰਜਨ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਗਾਣਾ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਵਾਬ ’ਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਅਰੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਦੋਵਾਂ ’ਤੇ ਬੈਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ।

ਅਕਤੂਬਰ 1937 ’ਚ, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਤੋਂ ਵੱਖ, ਸਿਰਫ 2 ਛੰਦਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੌਂਗ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਪਣਾਇਆ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸੌਂਗ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ’ਤੇ ਬਹਿਸ ਛਿੜ ਗਈ।

24 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਡਾ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਅਸੈਂਬਲੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ’ਚ ਇਸ ਦੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਕਾਰਨ, ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਨੂੰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਏਂਥਮ, ਜਨ-ਗਣ ਮਨ ਵਰਗਾ ਹੀ ਦਰਜਾ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਮੁਤਾਹਿਦਾ ਮਜਲਿਸ-ਏ-ਓਲੇਮਾ ਵਰਗੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਗੈਰ-ਇਸਲਾਮੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਟੂਡੈਂਟ ਜਾਂ ਇੰਸਟੀਚਿਊਸ਼ਨ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਐਕਟੀਵਿਟੀ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰੋਸਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਰਕ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਪਿਆਰ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਨਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ’ਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਣ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਏ. ਆਰ. ਰਹਿਮਾਨ ਵਰਗੇ ਮਾਡਰਨ ਕੰਪੋਜ਼ਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਧੁੰਨਾਂ ’ਚ ਢਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਲਗਭਗ 25 ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਮੁੱਦਾ 1973 ’ਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਬੰਬੇ ਮਿਊਸੀਂਪਲ ਸਕੂਲ ’ਚ ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਗਾਉਣ ’ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਜਤਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਏ. ਜੀ. ਨੂਰਾਨੀ ਦਾ ਸਮਝਦਾਰੀ ਭਰਿਆ ਲੇਖ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਬੀਤੇ ਦੌਰ ’ਤੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹਾਲ ਹੀ ’ਚ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। ਕਸ਼ਮੀਰ ’ਚ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਮਦਰੱਸਿਆਂ ’ਚ ‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ’ ਗਾਉਣ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹੁਕਮ ਦਾ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।

ਮੁਤਾਹਿਦਾ ਮਜਲਿਸ-ਏ-ਓਲੇਮਾ ਵਰਗੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ‘ਗੈਰ-ਇਸਲਾਮਿਕ’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਪਿਆਰ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਦਿਆ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਨਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ’ਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਦਰਾਸ ਹਾਈਕੋਰਟ ਸਮੇਤ ਕੋਈ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਗੀਤ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾਏ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਿਆਸੀਆਂ ਬਹਿਸਾਂ ’ਚ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ’ਤੇ ਗਾਣ ਦਾ ਸਿਆਸੀਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਿਆਸੀ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਦੀ 150ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਹੈ।

‘ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਦੀ 150 ਸਾਲ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਇਸ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਸਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੀਤ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਰਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਅਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਸਹੀ ਸਮਾਂ ਹੈ।’

–ਕਲਿਆਣੀ ਸ਼ੰਕਰ