ਕਾਗਜ਼-ਪੈੱਨ ਦੀ ਵਾਪਸੀ

ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ 30 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਉਸ ਮਾਮਲੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਇਹ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਨੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਵੀ ਸੋਚਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਤੇ ਉਹ ਬਦਲ ਨਾ ਜਾਣ। ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਦਸਤਖਤ ਕਿਸੇ ਚੈੱਕ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਾ ਕਰਵਾ ਦੇਣ।

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕੇ। ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆਰਥੀ ਕਾਪੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਸਕੇ। ਚੰਗੇ ਲੇਖ ਨੂੰ ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੜੇ ਲੇਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ (ਸੁਲੇਖ) ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਭ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਵਾਰਥੀ ਹਿੱਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਲਮ ਅਤੇ ਚਾਕ ਦਾ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ। ਕਲਮ ਦੀ ਨੋਕ ਿਕਹੋ ਿਜਹੀ ਹੋਵੇ, ਪੈੱਨ ਦੀ ਨਿਬ ਨੂੰ ਵੀ ਘਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ

ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਬਦਲਿਆ, ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਗਾਇਬ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ’ਤੇ ਵੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਸਾਡੀ ਚੰਗੀ ਲਿਖਾਈ ਦਾ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਪੈੱਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਇਸ ਲੇਖਿਕਾ ਨਾਲ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜਾਂ ਲੜਕੀ ਨੇ ਬੈਂਕ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਤ ਭਰਨ ਲਈ ਪੈੱਨ ਮੰਗਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਕਰਨਾ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋਣ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਨਲਾਈਨ ਬੈਂਕਿੰਗ ਨੇ ਬੈਂਕਿੰਗ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ। ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਪੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੀਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਾਲੇ ਕੰਪੋਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣ ਪਰ ਲਗਭਗ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਨੇ ਦਫਤਰਾਂ ’ਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ।

ਅੱਜ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਸਕ੍ਰੀਨ ਟਾਈਮ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਜੜ੍ਹ ਫੜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਚਿੜਚਿੜਾਪਨ ਅਤੇ ਗੁੱਸਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਸ ’ਚ ਤਾਲਮੇਲ ਖਤਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਖਾਲੀ ਸਮਾਂ, ਸਭ ਕੁਝ ਸਕ੍ਰੀਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਹੈ।

ਮਾਹਿਰ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਕ੍ਰੀਨ ਟਾਈਮ ਘਟਾਉਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਕ੍ਰੀਨ ਦੀ ਲਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਲਤ ਵਾਂਗ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ।

ਮੋਬਾਈਲ ਡੀਟੌਕਸ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਕ੍ਰੀਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੌਣ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਕ੍ਰੀਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਟੀ.ਵੀ. ਹੋਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮੋਬਾਈਲ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਸਮਾਂ-ਸਾਰਣੀ ਅਤੇ ਟੀਚੇ ਇਕ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤਾਂ ਮਿਲਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਦੇ ਹੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਇਕ ਟੀ.ਵੀ. ਐਂਕਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਦਾ ਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਉਹ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀਆਂ। ਇਕ ਕਾਰਟੂਨਿਸਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਸਕੈੱਚ ਬੁੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਸਵੀਰਾਂ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਲਮ/ਪੈੱਨ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਸਕ੍ਰੀਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਰਹਿਤ ਕੰਮ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਫੈਸ਼ਨ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਸਮਝ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਹੋਟਲ ਮੈਨੇਜਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਪਿਊਟਰ ’ਤੇ ਕਰਨਯੋਗ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ੀਨੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਅਸਲੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਡਾਇਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਐਪਸ ਵਾਂਗ ਤੁਹਾਡਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਚਾਹੋ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਇਹ ਇਸ ਦੌਰ ਦੇ ਸਫਲ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਨੂੰ ਬਦਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕਲਮ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ।

ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਾ