ਹਿੰਦੀ ’ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਮਾਰ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੌਣ?

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਵਿਆਪੀ ਦੌਰੇ ’ਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਹੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਸਕਦੀ ਹੈ। 6 ਫਰਵਰੀ, 1916 ਨੂੰ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।’’

ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਅਲਖ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਕੋਲਕਾਤਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਦੁਬਾਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਦੇਸੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜੀਏ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੀਏ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹਿੰਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਪਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਹਿੰਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੇ ਜਿਸ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਉਹ ਸਾਡੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੱਲ ਵੀ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਜਿਹੜੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੀ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗੁਲਾਮ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਇਸਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ। ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਮਦਦ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਚੀਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ’ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ? ਰੂਸੀ, ਜਾਪਾਨੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਰੂਸ, ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਚੀਨ ’ਚ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ, ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਸਕੇ। ਭਾਰਤ ਵਾਂਗ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਰਗੇ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਭਾਰਤ ਵਾਂਗ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਰਹੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਗਿਆਨ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮਹੱਤਵ ਮਿਲਿਆ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ‘ਸਤਿਆਰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖਿਆ। ਭਾਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਕੌਮ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ‘ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਾਸ਼ਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੌਮ ਅਸਮਾਨਤਾ, ਜਾਤੀਵਾਦ, ਖੇਤਰਵਾਦ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ, ਸਿਰਫ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਹਿੰਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰਕ ਕੰਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ 78 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਇਹ ਸਥਾਨ ਕਿਤੇ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਹਰ ਸਾਲ ਹਿੰਦੀ ਦਿਵਸ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਖਵਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਨੇਤਾ ਵੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ’ਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੀ ਸਮਾਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਨ ਸੰਘ ਦੇ ਨੇਤਾ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਕਦੇ ਵੀ ਹਿੰਦੀ ਭਗਤ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ ਸਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਚ ‘ਕਮਰਪੇਟੀ’ ਸ਼ਬਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਲਟ ਜੋ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ, ਹਿੰਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਗਾ ਕੇ ਸੱਤਾ ਵੀ ਹਥਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਭੁੱਲ ਜਾਓ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਆਚਰਣ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਈਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਾਂਗੇ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਹੀਣਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਮੋਹ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ 14 ਸਤੰਬਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੀ ਦਿਵਸ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਹਿੰਦੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਸਾਡੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਹਿੰਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ, ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਜਾਂ ਨੀਂਹ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।

—ਡਾ. ਰਮੇਸ਼ ਸੈਣੀ