ਕਸ਼ਮੀਰ: ‘ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਤੀਕ’ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ’ਤੇ ਕਿਉਂ?

ਪਿਛਲੇ ‘ਈਦ-ਏ-ਮਿਲਾਦ’ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਹਜ਼ਰਤਬਲ ਦਰਗਾਹ ’ਤੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਦੀ ‘ਪੱਥਰ ਦੀ ਤਖ਼ਤੀ’ ਤੋੜਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਸੀ। ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਰਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਭੀੜ ਨੇ ਨਮਾਜ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਸ਼ਿਲਾਪੱਟੀ’ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ’ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਉਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਇਸਲਾਮ ਵਿਰੋਧੀ’ ਹੈ।

ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਉਮਰ ਅਬਦੁੱਲਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੱਟੜ ਭੀੜ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਰਗਾਹ ’ਤੇ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਚਿੰਨ੍ਹ’ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ’ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ‘ਹਰਾਮ’ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹ-ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਰੋਧੀ’ ਹੈ? ਜਾਂ ਇਹ ਉਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1947 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਤਣਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ?

ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਵਰਜਿਤ ਹੈ। ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ‘ਸ਼ਿਰਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਇਕ ‘ਮੂਰਤੀ’ ਹੈ? ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਸੰਸਦ, ਨਿਆਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਹਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ, ਪਾਸਪੋਰਟ, ਵੋਟਰ ਕਾਰਡ, ਆਧਾਰ, ਪੈਨ, ਸਟੈਂਪ ਪੇਪਰ ਅਤੇ ਕਰੰਸੀ ਨੋਟ ਆਦਿ ’ਤੇ ਛਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਹਾਲੀਆ ਵਿਵਾਦ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਕਈ ਐਲਾਨੇ ਗਏ ਇਸਲਾਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਹੋਰਡਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ’ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਵਕਫ਼ ਬੋਰਡ, ਜਿਸਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਮਦਰੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹਾਂ ਦਾ ‘ਰੱਖਿਅਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਗੋ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਹੈ।

ਹੁਣ ਤਾਜ਼ਾ ਉਦਾਹਰਣ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਹਜ਼ਰਤਬਲ ਦਰਗਾਹ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ‘ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਮੁਹਿੰਮ (ਪ੍ਰਸਾਦ) ਯੋਜਨਾ ਤਹਿਤ 46 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਇਸਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਖਰਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਨੋਟਾਂ ਅਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 1993 ਵਿਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਕ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਮਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵਕਫ਼ ਬੋਰਡ ਰਾਹੀਂ ਮਾਣਭੱਤਾ-ਤਨਖਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਮਾਮ-ਮੁਅਜ਼ਿਨ ਨਿਯਮਤ ਭੁਗਤਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਜੇਕਰ ਹੁਣ ਵੀ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਬਾਰੇ ਦਲੀਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ‘ਮੂਰਤੀ’ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਇਮਾਮ-ਮੁਅਜ਼ਿਨ ਤਨਖਾਹ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਗੇ? ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੋਟਰ ਕਾਰਡ, ਆਧਾਰ, ਪੈਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੱਜ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨਗੇ?

ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਾਰਨਾਥ ਦੇ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਲਗਭਗ 250 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਭਾਵ 2250 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਨਾਥ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ 1905 ਵਿਚ ਜਰਮਨ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਫ੍ਰੈਡਰਿਕ ਓਰਟੇਲ ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ 26 ਜਨਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾ ਤਾਂ ਭਾਜਪਾ ਜਾਂ ਜਨ ਸੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਵਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ-ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ।

ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਜਿਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ‘ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ’ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂ ਲਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਅਸਲ ਕਵਰ ਪੇਜ 'ਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ, ਗੁਰੂਕੁਲ, ਰਾਮਾਇਣ, ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ, ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ, ਮਹਾਵੀਰ, ਸ਼ਿਵ ਨਟਰਾਜ, ਅਰਜੁਨ ਦੀ ਤਪੱਸਿਆ, ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਹਨ।

ਪਵਿੱਤਰ ਹਜ਼ਰਤਬਲ ਦਰਗਾਹ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਦਾੜ੍ਹੀ (ਮਾ-ਏ-ਮੁਕੱਦਸ) ਦਾ ਇਕ ਵਾਲ ਇੱਥੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਪੈਗੰਬਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸਲਾਮੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਇਸਦੀ ਇਬਾਦਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਹਾਬੀਵਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਬ੍ਰਿਟੈਨਿਕਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ, ਮਕਬਰਿਆਂ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਾਂ ਦੀ ਇਬਾਦਤ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਊਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੱਕਾ-ਮਦੀਨਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ 95 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਪਰੋਕਤ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚ ਸਵਾਲ ਇਹ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਅਸ਼ੋਕ ਥੰਮ੍ਹ’ ਨੂੰ ਹਜ਼ਰਤਬਲ ਦਰਗਾਹ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਤਖ਼ਤੀ ’ਤੇ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ? ਦਰਅਸਲ, ਇਸਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਟੱਲ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ਦੇ ਲਗਭਗ 99 ਫੀਸਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਕਦੇ ਹਿੰਦੂ, ਬੋਧੀ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਸਨ।

-ਬਲਬੀਰ ਪੁੰਜ