ਜੋਹਰਾਨ ਮਮਦਾਨੀ ਤੋਂ ਨਹਿਰੂ ਤੱਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਭੁੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੂਤਰ

ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਡੈਮੋਕ੍ਰੇਟਿਕ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਜੋਹਰਾਨ ਮਮਦਾਨੀ ਨੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਰਾਤ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਮੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ’ਚ ਜਿੱਤ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮਮਦਾਨੀ ਦੇ ਜੇਤੂ ਭਾਸ਼ਣ ’ਚ, ਯੂਜੀਨ ਵੀ. ਡੇਬਸ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਦਰਭ, ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ’ਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ, ਗੈਰ-ਸੰਬੰਧਤ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਕ ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀ ਸਨ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਰਾਜਨੇਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਡੇਬਸ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ’ਚ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਵਾਇਤ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਬਸਤੀਵਾਦ-ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ’ਚੋਂ ਇਕ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਹਵਾਲੇ ਨਾ ਤਾਂ ਬੇਤਰਤੀਬ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਲੰਕਾਰਿਕ ਅਲੰਕਰਣ। ਵਿਚਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਆਪਸ ’ਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਡੇਬਸ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸੂਤਰ ‘ਅਮਰੀਕਨ ਸਿਵਲ ਲਿਬਰਟੀਜ਼ ਯੂਨੀਅਨ’ (ੲੇ. ਸੀ. ਐੱਲ. ਯੂ.) ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਰੋਜਰ ਬਾਲਡਵਿਨ ਹਨ। ਬਾਲਡਵਿਨ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ। ਬਾਲਡਵਿਨ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਬਾਰੇ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕਈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਮਰੀਕੀ ਰਣਨੀਤੀ ’ਤੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ।

ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਲੀਗ ’ਚ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਬਾਲਡਵਿਨ ਨੇ ਸਾਮਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਤੋਂ ਨਾਤਾ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਲਿਆ। ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਰੁਖ ਜੋ ਨਹਿਰੂ ਖੁਦ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਾਲਡਵਿਨ ਨੇ ਡੇਬਸ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਇਤਰਾਜ਼ ਦੇ ਬਚਾਅ ’ਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ।

ਡੇਬਸ ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਨੂੰ ਭਟਕਣ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਸਵਾਰਥ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ’ਚ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਇਹ ਲੇਬਰ ਵਰਗ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਸਲ ’ਚ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਮਹਾਨਗਰੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਸਮਕਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ, ਕੋਈ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮਹਾਨਗਰੀਵਾਦ ਕਿਰਤ ਦਾ ਮਹਾਨਗਰੀਵਾਦ ਹੈ, ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਨਹੀਂ।

ਨਹਿਰੂ ਖੁਦ ਇਸ ਗੱਲ ’ਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੀ ਏ. ਸੀ. ਐੱਲ. ਯੂ. ਭਾਰਤ ’ਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਉਠਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ ਵਿਚਾਰਕ ਸੂਤਰ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਨਾਗਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਨਸਲਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ, ਸਮਾਜਵਾਦ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ-ਵਿਰੋਧ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਮੁਕਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਅਟੁੱਟ ਸਨ।

ਬਾਲਡਵਿਨ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੋ ਮੋਰਚਿਆਂ ’ਤੇ ਲੜਨੀ ਹੋਵੇਗੀ-‘‘ਅਮਰੀਕੀ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਸਮਰਥਿਤ ਵਾਲ ਸਟ੍ਰੀਟ ਦੇ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ’’। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਗਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਰਥ ਕਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਰਾਜਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਯੁੱਗ ’ਚ ਜਦੋਂ ਰਾਜਧ੍ਰੋਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ‘ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੈਦੀ’ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਅਰਥ ਖੋਹ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ ਅਜੀਬ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਿਮ ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਅੰਿਮ੍ਰਤ ਸਿੰਘ, ਏ. ਸੀ. ਐੱਲ. ਯੂ. ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਉਭਰੀ। ਮਮਦਾਨੀ, ਡੇਬਸ ਅਤੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਜੋੜਦੇ ਹੋਏ, ਕਿਸੇ ਨਵੀਂ ਜੈਨਰੇਸ਼ਨ ਜ਼ੈੱਡ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ, ਭੁਲਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੁਹਰਾਅ ਰਹੇ ਹਨ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ’ਚ ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਪਲ ਦੁਰਲੱਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੱਤਾ ਦੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਲਗਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਮਮਦਾਨੀ ਵਲੋਂ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। 34 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਨਗਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜੁੜਾਅ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਨਗਰ ਨਿਗਮ ਬੋਰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਗਏ। ਇਹੀ ਉਹ ਉਮਰ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਮਦਾਨੀ ਮੇਅਰ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਅਕੀਲ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਨਹਿਰੂ ਦੀਆਂ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਤਰਜੀਹਾਂ, ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੌਰ ’ਤੇ, ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਪਏ ਲੋਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵੇਸਵਾਵਾਂ, ਇੱਕਾਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਅਧਿਕਾਰ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਹੋਰ ਠੋਸ ਬਣਾਇਆ।

ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਨੀਤੀ ਮੁਫਤ ਸਵਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇੱਕਾਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਤਣਾਅ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਈ। ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਰਾਜਕੋਸ਼ੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਚੁੰਗੀ ਦਾ ਇਕ ਪਿਛਾਖੜੀ ਟੈਕਸ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਅਮੀਰਾਂ ’ਤੇ ਟੈਕਸ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ।

ਜੇਲ ’ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਗਏ ਸਮੇਂ ਨੇ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੀ ਸਿੰਗ-ਸਿੰਗ ਜੇਲ ਦੇ ਵਾਰਡਨ ਲੁਈਸ ਲਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰਿਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ 80 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੈਦੀ ਅਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੁਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਬਿਹਤਰ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਨਾਲ ਜੇਲਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

ਅਮਰੀਕੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਕਸਰ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਰਹੇ। ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਅਮਰੀਕੀ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਆਲਸੀ ਸੰਸਕਾਰ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਮਾਰਟਿਨ ਲੂਥਰ ਕਿੰਗ ਜੂਨੀਅਰ, ਜੋ ਖੁਦ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾਸਰੋਤ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਸਥਾਈ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕੀਤੀ ‘‘ਇਕ ਸੱਚੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਉੱਚੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਦਿੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ ਪਰ ਸਾਰੀਆਂ ਕੌਂਸਲਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ, ਉਹ ਅੱਜ ਦੇ ਕੰਬਦੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ।’’

ਪ੍ਰਤਾਪ ਭਾਨੂ ਮਹਿਤਾ