ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਸੁਰਾਂ (ਸਵਰਾਂ) ਦਾ ਆਰੰਭ ਅਤੇ ਗਿਆਨ

ਗੀਤ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਰੂਹ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੀਤ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਵਿਲੱਖਣ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ
ਵਿੱਚ ਸਵਰ (Swara Or Svara) ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਸਵਰ ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਸਵਰ ਸਰੂਤੂ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੈ। ਸਰੂਤੂ ਪਿੱਚ ਦੀ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਤਰਤੀਬ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਖੋਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੁਣ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗਾਇਕ ਜਾਂ
ਸਾਧਨ ਜਾਂ ਔਜਾਰ (9nstrument) ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਵਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਚੁਣੀ ਗਈ ਪਿੱਚ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨੇ ਪੈਮਾਨੇ, ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦਾ
ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਪੁਰਾਤਨ (ਪ੍ਰਾਚੀਨ) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਨਾਟਯ ਪਾਠ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਪੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇਹ 22 ਸਰੂਤੁ ਅਤੇ 7 ਸਵਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਨਾਟਯ ਪਾਠ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਧੁੰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਟਿਊਨਿੰਗ, ਗਰਮਿਕ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਗ਼ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤਕ ਸਕੇਲ ਦੇ ਸੱਤਾਂ ਨੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਡਜ (Shadaj), ਰਿਸ਼ੀਬ (Rishabh), ਗੰਧਰ (7andhar), ਮੱਧਮ (Madhyam), ਪਾਂਚਮ (Pancham), ਧੈਵਤ (4haivat), ਨਿਸ਼ਾਦ (Nishad) ਹਨ। ਇਹ ਸਵਰਾਂ ਦਾ ਸਖੇਪ ਰੂਪ- ਸਾ , ਰੀ (ਕਾਰਨੀਟਿਕ)
ਜਾਂ ਰੀ (ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ), ਗਾ, ਮਾ, ਪਾ, ਧਾ ਅਤੇ ਨੀ ਹੈ। ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਨੋਟ ਸਰਗਮ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। (ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿਅੰਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ)। ਸਰਗਮ ਸੁਲਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਹੈ। ਸੁਲੇਜ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ solfege ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ a technique for the teaching of
sight-singing ਦੀ ਇਕ ਤਕਨੀਕ ਹੈ। ਟਿਊਨ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਲਣਯੋਗ 4o solfege ,ਟੋਨਿਕ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਜਾਂ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ ਤਰਾਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਆਮ ਬੋਲ ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਸਵਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਧੁਨ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਜਾਪ ਅਤੇ ਗਾਉਣ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੈਦਿਕ ਜਾਪ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਰ ਜਾਂ ਸਵਦੇਸ਼ - ਉਦਾਤਾ, ਅਨਦੱਤ ਅਤੇ ਸਵਾਰੀ
ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਸਵਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਐਸ. ਵੀ. ਆਰ. ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਵਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਗੂੰਜਣਾ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮਵੇਦ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਲਹਿਰਾਂ ਜਾਂ ਧੁੰਨ, ਜਾਂ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟ, ਜਾਂ ਸੰਦਰਭ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤਿੰਨ ਚਿੰਨਾਂ ਦੀ ਪਿੱਚ ਜਾਂ
ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਇਹ ਹਨ- ਸਵੈਤੀ (Sounded-ਧੁਨੀ, circumflex -ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਸਰਿਜੈਕਸ, Normal-ਆਮ),
ਉਦਾਤਾ (8igh-ਉੱਚ, raise-ਉਠਾਇਆ)
ਅਤੇ ਅਨਦੱਟਾ (Low-ਹਲਕੀ, Not Raise- ਨਾ ਉਠਾਏ)
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਾਗ
ਲੰਬੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਸਵਰ ਸਡਜ ਰਿਸ਼ਭ ਗਾਂਧਾਰ ਮੱਧਿਅਮ ਪਾਂਚਮ ਧੈਵਤ ਨਿਸ਼ਾਦ
ਛੋਟੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਸਵਰ ਸਾ ਰੇ ਗਾ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨੀ
12 ਕਿਸਮਾਂ (ਨਾਮ) ਸੀ (ਸਡਜ) ਡੀ (ਕੋਮਲ ਰੀ)
ਡੀ (ਸੁਧਾ ਰੀ) ਈ (ਕੋਮਲ ਗਾ)
ਡੀ (ਸੁਧਾ ਗਾ) ਐੱਫ (ਸੁਧਾ ਮਾ)
ਐੱਫ # (ਤਿਵਰਾ ਮਾ) ਜੀ (ਪਾਂਚਮ) ਏ (ਕੋਮਲ ਧਾ)
ਏ (ਸੁਧਾ ਧਾ) ਬੀ (ਕੋਮਲ ਨੀ)
ਬੀ (ਸੁਧਾ ਨੀ)

ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਾਗ
ਲੰਬੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਸਵਰ ਸਡਜ ਰਿਸ਼ਭ ਗਾਂਧਾਰ ਮੱਧਿਅਮ ਪਾਂਚਮ ਧੈਵਤ ਨਿਸ਼ਾਦ
ਛੋਟੀ ਸੁਰ ਵਾਲੇ ਸਵਰ ਸਾ ਰੇ ਗਾ ਮਾ ਪਾ ਧਾ ਨੀ
12 ਕਿਸਮਾਂ (ਨਾਮ) ਸੀ (ਸਡਜ) ਡੀ (ਸੁਧਾ ਰੀ)
ਡੀ# (ਸਸਰੁਤੀ)
ਡੀ# (ਕਟੁਸੱਰੁਤੀ ਰੀ) ਈ (ਸਦਰਨਾ ਗਾ)
ਈ (ਸੁਧਾ ਗਾ)
ਈ# (ਅੰਤਰਾਨ ਗਾ) ਐੱਫ (ਪ੍ਰਤੀ ਮਾ)
ਐੱਫ # (ਸੁਧਾ ਮਾ) ਜੀ (ਪਾਂਚਮ) ਏ (ਸੁਧਾ ਰੀ)
ਏ# (ਸਸਰੁਤੀ)
ਡੀ#1 (ਕਟੁਸੱਰੁਤੀ ਰੀ) ਬੀ (ਕੈਸਕੀ ਨੀ)
ਬੀ# (ਸੁਧਾ ਨੀ)
ਬ ਬੀ#1(ਕਕਲੀ ਨੀ)
ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਸੱਤਾਂ ਸੁਰਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਜਾਂ ਸੰਬੰਧ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਜਿਹਦੇ ਵਿੱਚ
ਸਾ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ)- ਅਗ਼ਨੀ ਦੇਵਤਾ।
ਰੀ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ) - ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇਵਤਾ।
ਗਾ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ) - ਸਰਸਵਤੀ ਦੇਵੀ।
ਮਾ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ) - ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਦੇਵ।
ਪਾ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ) - ਲੱਛਮੀ ਦੀ ਦੇਵੀ।
ਧਾ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ) - ਲਾਰਡ ਗਨੇਸ਼।
ਨੀ ਦਾ ਅਰਥ (ਸੰਬੰਧ) - ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ।
ਇਹ ਸੱਤ ਸੁਰਾ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਤਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਗੀਤ ਜਾਂ ਸੰਗੀਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੰਬੀ ਸੁਰ, ਮੱਧਮ ਸੁਰ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਰਾਗ ਜਾਂ ਧੁੰਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਵਰ ਦੀ ਕਰਮ ਵਿੱਧੀ ਜਾਂ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੂਲ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਹਨ ਸੰਕੇਤਕ ਚਿੰਨ
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰਾਗ਼ ਹਨ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾ ਸਕਦਾ
ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਹਰੇਕ ਸਵਰ ਜ਼ਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਵੀ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-
ਸਾ - ਮੋਰ ਦੀ ਧੁੰਨ
ਰੀ - ਸਕਾਈਲਰਕ ਦੀ ਧੁੰਨ
ਗਾ - ਬੱਕਰੀ ਦੀ ਧੁੰਨ
ਮਾ - ਹੈਰੋਨ (ਬਗੀਚਾ) ਦੀ ਧੁੰਨ
ਪਾ - ਨਾਈਟਿੰਗੇਲ ਦੀ ਧੁੰਨ
ਧਾ - ਘੋੜੇ ਦੀ ਧੰਨ (ਟਿਊਨ)
ਨੀ - ਹਾਥੀ ਦੀ ਧੁੰਨ (ਟਿਊਨ)
ਪਾ੍ਰਕਿਰਤੀ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕੇਵਲ ਜ਼ਾਨਵਰਾਂ ਆਦਿ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ
ਬਲਕਿ ਇਹ ਸੁਰਾਂ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਾ - ਕਮਲ ਪੱਤਾ
ਰੀ - ਲਾਲ
ਗਾ - ਗੋਲਡਨ ਜਾਂ ਸੁਨਹਿਰੀ
ਮਾ - ਕੁੰਦਨ ਪਾਊਡਰ
ਪਾ - ਕਾਲੇ
ਧਾ - ਪੀਲੇ
ਨੀ - ਇਨਾਂ ਸਾਰੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਜਾਂ ਸੁਮੇਲ।
ਸੋ ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਸੁਮੇਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸੰਗੀਤ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ
ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਧੁੰਨ ਛੇੜਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਨੰਦਿਤ ਕਰਦੀ ਹੀ ਹੈ ਬਲਕਿ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ
ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਨੰਦ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਲਾਲ ਸਰੋਏ,
ਮੋਬਾ: 91-92175-44348