ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਵੱਲ ਕਿਉਂ ਮੋੜਨੀਆਂ ਪਈਆਂ ਮੁਹਾਰਾਂ

ਸੰਜੀਵ ਪਾਂਡੇ

ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਕਿਹੜੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ ਸ਼ੰਘਾਈ ਸਹਿਯੋਗ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਧਾ ਤਹਿਰਾਨ ਪਹੁੰਚੇ? ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਬੈਠਕ ਕੀਤੀ। ਦੋਵੇਂ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਖੇਤਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਕੀਤੇ। ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਹੋਏ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ  ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਨੇ ਉਦੋਂ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦੋਹਾ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ  ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਆਗੂਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਪਣੀ ਖੇਡ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਬੇਵੱਸ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਲਈ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ  ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਤਾਜਿਕ, ਉਜ਼ਬੇਕ ਅਤੇ ਲਿਬਰਲ ਪਸ਼ਤੂਨ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ ਪਰ ਜੇ ਕਾਬੁਲ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਤੈਅ ਹੋ ਗਈ  ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਪੱਖੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਦਮਾ ਲੱਗੇਗਾ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ ਦੀ ਈਰਾਨ ਫੇਰੀ ਸਾਫ਼ ਦੱਸ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਇਕੱਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰਣਨੀਤੀ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੂਟਨੀਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਕਾਬੁਲ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਚਾਲਾਂ ਚੱਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕੀ ਹੈ?, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਚੁੱਪ ਹੈ। ਇੰਡੋ ਪੈਸੀਫਿਕ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚਾਲੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਹਿਯੋਗ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪੀ ਹੈ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਬਾਰੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਇਹ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਫ਼ਗਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਇਸ ਵਿਚ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਅਫ਼ਗਾਨ ਕੂਟਨੀਤੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਲੱਗਾ ਹੈ।

ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਗਰਮ ਹੈ। ਦੋਹਾ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਗੂ ਅਤੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਕਮਾਂਡਰ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਥਿਰਤਾ  ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕੂਟਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਕੀਤੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਾਲਿਬਾਨ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਬੈਠਕ 'ਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਜਤਾਇਆ ਸੀ। ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਗੁੱਥੀ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਈਰਾਨ।

ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਈਰਾਨ ਦਾ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵੰਡ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੋਇਟਾ ਤੋਂ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਹੇਰਾਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਤੁਰਕਮਿਨੀਸਤਾਨ ਦੇ ਅਸ਼ਕਾ ਬਾਦ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਰਥਿਕ ਗਲਿਆਰੇ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦਖ਼ਲ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਹੇਰਾਤ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਨੇ ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਗਲਿਆਰੇ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਹਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ  ਇਸ ਗਲਿਆਰੇ ਨੂੰ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੇਠ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਈਰਾਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸਫ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਸਨ। ਈਰਾਨ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਹੇਰਾਤ ਵਿਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਲਿਬਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਵੱਸ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਤਾਲਿਬਾਨ ਕਮਾਂਡਰ ਈਰਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਤਹਿਰਾਨ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਏ। ਈਰਾਨ ਨੇ ਵੀ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਈਰਾਨੀ ਫ਼ੌਜੀ ਕਮਾਂਡਰ ਕਾਸਿਮ ਸੁਲੇਮਾਨੀ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤਕ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ​​ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਵਿਚ ਈਰਾਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ੀਆ ਹਜ਼ਾਰਾ ਜਾਤੀ ਦੇ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਨੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਵੀ ਅਫ਼ਗਾਨ ਤਾਲਿਬਾਨ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਕੂਟਨੀਤੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ ਨੇ ਈਰਾਨ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਈਰਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਬੰਧ ਸਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਏ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 3 ਕਰੋੜ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ੀਆ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਈਰਾਨ ਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚਾਂ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਈਰਾਨ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਈਰਾਨੀ ਦੂਤਾਵਾਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ।

ਜਦੋਂ ਈਰਾਨ ਨੇ ਹਰ ਫਰੰਟ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਤੇਲ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਕਿਉਂ ਰੋਕੀ? ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੰਚਾਂ 'ਤੇ ਖੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਈਰਾਨ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਆਰਥਿਕ ਆਫ਼ਤ ਆਈ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਕਿਉਂ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ? ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਦੇਸ਼ ਅਮਰੀਕੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਰੂਸ ਅਤੇ ਚੀਨ ਨੂੰ ਵੀ ਅਮਰੀਕੀ ਦਬਾਅ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੀਨ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਤੇਲ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਇਰਾਨ ਵਿਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚੀਨ ਅਤੇ ਇਰਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਈਰਾਨ ਚੀਨ ਨੂੰ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਅਮਰੀਕੀ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਕਿਉਂ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਰਹੀ?