ISIS ਦਾ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ 'ਚੋਂ ਗੁਆਚਦੀਆਂ ਸਿੱਖੀ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ : ਕਿਸ਼ਤ -1

ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ

ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਤਣੇ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੜ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਸਭ ਨਪੱਤਰੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਸੁੱਕ ਜਾਣਗੇ। 
ਕਹਾਣੀ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਹੁਣੀ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦੀ ਕੁਇਸਟ ਕੰਟੀਨਿਊਸ-ਲੋਸਟ ਹੈਰੀਟੇਜ਼, ਦੀ ਸਿੱਖ ਲੈਗੇਸੀ ਇਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ' 'ਚ ਬੰਸਰੀ ਲਾਲ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬੰਸਰੀ ਲਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾ ਅਸੀਂ ਇੱਥੋ ਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਨਾ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਦੇ ਹੋਏ। 47 ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਲਈ ਸੁਲਗਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਛੱਡ ਗਏ ਹਨ। ਬੰਸਰੀ ਲਾਲ ਵਰਗੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਇਕ ਹੰਡਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪਾਕਿ 'ਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਨਿਬੜੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ 'ਚ 1921 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ 'ਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਛਾਣ 'ਚ ਬੰਸਰੀ ਲਾਲ ਜਹੇ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਕੇ 'ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਬੜੀ ਉਲਝਣ ਭਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀਆਂ ਰਾਹਵਾਂ 'ਚ ਸਭ ਜਵਾਬ ਪਏ ਹਨ ਪਰ ਸਮਝੇ ਕੌਣ ?

ਹਾਰੂਨ ਖ਼ਾਲਿਦ ਤੋਂ ਇਕਬਾਲ ਕੇਸਰ ਤੱਕ ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ 'ਚ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਅਫ਼ਗਾਨ ਹਿੰਦੂਜ਼ ਐਂਡ ਸਿੱਖਜ਼-ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਥਾਊਸੈਂਡ ਈਯਰ' ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੀ 4 ਉਦਾਸੀਆਂ 'ਚ ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ 'ਸਿੱਖ ਫਲਸਫੇ' ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਗਏ। ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਈਰਾਨ, ਇਰਾਕ ਤੱਕ ਸੈਂਕੜੇ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਦੀ ਜਨਮਸਾਖ਼ੀ, ਮਿਹਰਬਾਨ ਵਾਲੀ ਸਾਖ਼ੀ, ਸਰੂਪ ਦਾਸ ਭੱਲਾ ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ’ਚੋਂ ਸਨ, ਦਾ ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (1776) 'ਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਪੜ੍ਹੋ ਇਹ ਵੀ ਖਬਰ - ਕਰਫਿਊ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਅੱਕੇ ਪਰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ 

550 ਸਾਲਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਮੌਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ, ਜਿੱਥੇ-ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਿਊਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਜੋੜਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਪਰ ਕਾਬੁਲ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹੋਏ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਿਆਰੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਬਚੇਗੀ ਇਹ ਭੱਵਿਖ ਦੀ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਲੁੱਕਿਆ ਸੰਜੀਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ।

ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਣਾਏ ਖ਼ਾਕੇ 'ਚ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਹਲਾਤ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦਿਆਂ ਰੂਹਾਨੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਜਦਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮੁਹੱਬਤ 'ਚ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਸਰਵ ਵਿਆਪੀ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰੋ, ਜਿੰਨ੍ਹੇ ਸਭ ਕੁਝ ਰਚਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲਸਫੇ 'ਚ ਸਮਾਨਤਾ ਸੀ, ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਆਰਥਿਕ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਿੰਗ ਭੇਦਭਾਵ ਤੋਂ ਦੂਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਦੱਸਣ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕਥਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ 'ਚ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਖ਼ੇਤਰ : 
ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਚ ਕਾਬੁਲ, ਬਲਖ਼, ਬਾਲਾਕੋਟ, ਲਸਬੇਲਾ ਜ਼ਿਲਾ ਬੋਲਚਿਸਤਾਨ, ਅਟਕ (ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ) ਕਵੇਟਾ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੂਨਖ਼ਵਾ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਘੋਟਕੀ, ਡੇਹਰਕੀ, ਕਸ਼ਮੋਰ, ਕੰਧਕੋਟ, ਕਰਮਪੁਰ ਤੱਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਹੈ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 'ਚ ਕਾਬਲ ਵਾਲੀ ਮਾਂਈ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਮਾਂਈ ਸੇਵਾ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਾਉਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਮਾਂਈ ਸੇਵਾ ਦਾ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੀ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਗੰਜ ਬਖ਼ਸ਼ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਉਪੰਰਤ ਸਿੱਖ ਸੱਜ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਗੰਜ ਬਖਸ਼ੀਏ ਵੱਜਦੇ ਹਨ। ਗੰਜ ਬਖਸ਼ੀ ਸਾਧੂ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ 'ਚ ਬਹੁਤੇ ਸਨ। ਕਾਬੁਲ 'ਚ ਗੰਜ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਣੀਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਬਾਬਾ ਗੰਜ ਬਖ਼ਸ਼ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੰਜੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੇਲੇ ਕਾਬੁਲ ਦੀ ਮੰਜੀ ਬੀਬੀ ਭਾਗੋ ਕੋਲ ਸੀ। ਪੁਲਵਾਮਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਲਾਕੋਟ ਦਾ ਨਾਮ ਬਹੁਤ ਚਰਚਾ 'ਚ ਆਇਆ। ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਜ਼ਿਲਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਮਾਨਸਹੇਰਾ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਭਾਈ ਬਾਲਾ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਚਸ਼ਮੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ ਵੀ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਵਾਂ 'ਚ ਟੋਹੜੀ ਬਾਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਥਾਂ ਵੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।

ਇਲਾਹੀ ਪੈਂਡੇ : 
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹਵਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਹਵਾਲੇ ਸਮੇਟੀ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਭਗਤ ਮਾਲਾ (1720 ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ) ਗੁਰਬਿਲਾਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ 6ਵੀਂ 'ਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹਵਾਲੇ ਹਨ। ਜ਼ੁਲਫ਼ੀਕਾਰ ਅਰਦਸਤਾਨੀ ਦੀ ਦਬਿਸਤਾਨ-ਏ-ਮਜ਼ਹਬ 'ਚ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਬਾਰੇ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਸਥਾਰ ਹੈ। ਬਲਖ਼ ਦੇ ਭਾਈ ਸਾਧ, ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ, ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਗਵਾਹ ਹਨ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਜਲਾਲ ਕਿੰਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੈ। 1762ਈ. ’ਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਢਾਹਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਨਕਪੰਥੀ 'ਦੇਸ ਰਾਜ' ਹੀ ਸੀ, ਜਿੰਨ੍ਹੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ।

ਇਸ ਵੇਲੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਚ ਸਿਰਫ 75 ਸਿੱਖ ਅਤੇ 3 ਹਿੰਦੂ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਗਲੀ ਰਿਪੋਰਟ 'ਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਾਂਗੇ ਪਰ ਸਬੰਧਿਤ ਲੇਖ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿ ’ਚ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੁਣ ਦੇ ਹਲਾਤ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮਾਹੌਲ ਕਰਕੇ ਸੁਖਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੋ ਅੱਜ ਕਾਬੁਲ 'ਚ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਹ 60-70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ 'ਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਖੇ ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੂਨ ਦੇ ਇਲਾਕੇ 'ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ LOST HERITAGE the sikh legacy in pakistan

ਸਿੰਧ-ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ : 
1931 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ 'ਚ ਸਿੰਧੀ, ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਅਤੇ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਹਿੰਦੂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਅਰੋੜਾ, ਗੁਰਖਾ, ਖੱਤਰੀ, ਰਾਜਪੂਤ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਹਨ ਦੀ ਵੱਸੋਂ 53681 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ 8425 ਸਿੱਖ ਸਨ। 1941 'ਚ 49227 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ 12044 ਸਿੱਖ ਸਨ। 1998 'ਚ 39000 ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ 2017 ਦੀ ਮਰਦਮ ਸ਼ੁਮਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ 74040 ਹਿੰਦੂ ਹਨ।

ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 'ਚ ਜਿਹੜੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਦੋਹਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ 'ਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਣੀ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਵੇਟਾ 'ਚ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਰੋਡ, ਮੋਤੀ ਰਾਮ, ਪਟੇਲ, ਤੋਲਾ ਰਾਮ ਅਤੇ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਰੋਡ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਵਜੂਦ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦੀ ਕੁਇਸਟ ਕੰਟੀਨਿਊਸ-ਲੋਸਟ ਹੈਰੀਟੇਜ਼, ਦੀ ਸਿੱਖ ਲੈਗੇਸੀ ਇਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ' 'ਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਵਿਸਥਾਰ 'ਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਕ 1925 ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਐਕਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਨਿਖੇੜਾ ਇਹ ਵੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਦੀ ਪਛਾਣ ਜਿੰਨੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਉੱਭਰੀ ਉਸ 'ਚ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈ। 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਗੰਗਾ ਜੁਮਨਾ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਤਹਿਜ਼ੀਬ 'ਚ ਯੂਪੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਜਾਂ ਮੁੰਬਈ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਿੰਧ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੂਨਖ਼ਵਾ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਵੱਸਿਆ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਧੀ ਲਿਪੀ 'ਚ ਹੈਦਰਬਾਦ ਤੋਂ ਛਪਦਾ ਸੀ ਹੁਣ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ’ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਪੜ੍ਹੋ ਇਹ ਵੀ ਖਬਰ - ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ’ਚ ਸਿਆਸੀ ਦਖਲ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ

ਸੋ ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹੁੱਬਤ ਨਾਲ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਵੰਡ 47 ਨੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਖਾਕੇ ’ਚ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਅਰਦਾਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਸਿੰਧ ’ਚ ਬਹੁਤ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਲ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਗੋਹਟਕੀ, ਡੇਹਰਕੀ, ਕਸ਼ਮੋਰ, ਕੰਧਕੋਟ, ਕਰਮਪੁਰ ਤੱਕ ਹਰ ਥਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ। ਸਿੰਧੀਆਂ ਲਈ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਸ਼ਾਹ ਹਨ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ 'ਚ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤ 'ਚ ਸੂਫ਼ੀ, ਇਸਲਾਮਿਕ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ। ਗੋਹਟਕੀ 'ਚ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਨਾਨਕਪੰਥੀ, ਡੇਹਰਕੀ 'ਚ 100 ਪਰਿਵਾਰ, ਕਸ਼ਮੋਰ 'ਚ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਨਾਨਕਪੰਥੀ, ਕੰਧਕੋਟ 'ਚ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਕਰਮਪੁਰ 'ਚ 3500 ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ 'ਚ ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੋਹਟਕੀ 'ਚ 1999 ਦੇ ਸਾਲ 'ਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 5 ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਮੁਫਤ ਐਂਬੂਲੈਸ ਸੇਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਡੇਹਰਕੀ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਸ਼ਾਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ 1986 'ਚ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾਨ ਕਰਕੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਕਿ ਕਸ਼ਮੋਰ ਕੰਧਕੋਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ 'ਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਬਣੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹਨ।

ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਦਾਦਾ ਰੇਵਾ ਚੰਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਮਿਸਾਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦਾ ਸਿੱਖੀ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੋਂ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਸਦਾ ਗੁਰੂ ਘਰ ਲਈ ਦਸਵੰਧ ਕੱਢਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ 'ਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ 2012 'ਚ ਉਸਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਰੂਹਾਨੀ ਚਿੰਤਨ, ਈਮਾਨਦਾਰੀ, ਘਾਲਣਾ ਅਤੇ ਦਸਵੰਧ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੇ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਉੱਲਥਾ ਸਿੰਧੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸਿੰਧ 'ਚ ਇਸ ਦੇ 22 ਭਾਗ ਮੁੜ ਛਾਪੇ ਗਏ ਹਨ। ਦਾਦਾ ਰੇਵਾ ਚੰਦ ਮੁਤਾਬਕ ਫਲਸਫੇ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਸਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਖ਼ਤ ਵਾਰੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਬੜੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਘੱਨਈਆ ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਸਨ ਅਤੇ ਖ਼ਤ ਵਾਰੋ ਬਾਓ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਬਾਵਾ ਗੁਰਦਾਸ ਹੁਣਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀਆਂ ਪੁਰਤਾਨ ਬੀੜਾਂ ਸਾਂਭਕੇ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਸਾਖੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 1907 ਦੀ ਛਪੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬੀੜ ਵੀ ਹੈ। ਇੰਝ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਦਬ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਭਾਲਿਆ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਖ਼ਤ ਵਾਰੀ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਬਾਬਾ ਰਾਮਦਾਸ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਆ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਨਾਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਦਰਬਾਰ ਹੁਣ ਮੁੰਬਈ 'ਚ ਵੀ ਹੈ।

ਇਸਦੇ ਹਵਾਲੇ ਹਨ ਕਿ 1699 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦਫਤਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਮਾਮਲਾ ਦਰਜ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਬਨਾਮ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਰੂਪ 'ਚ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ 550 ਸਾਲਾਂ ਮੌਕੇ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਰੂਹਦਾਰੀ ਭਰੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਕਸਾਲਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਮੂਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਸੰਗਤ ਬਣਨ ਵੱਲ ਤਹੱਈਆ ਕਰਨ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਾਇਆ ਕੰਧਰਾ ਸਿੰਧ :  
ਸਿੰਧ ਦੇ ਦੋ ਜੋੜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਸੱਕਰ ਅਤੇ ਰੋਹੜੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਚ ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ, ਗੋਹਟਕੀ ਅਤੇ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਕੰਧਰਾ ਵੀ ਹੈ। ਸੱਕਰ ਅਤੇ ਰੋਹੜੀ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਆਬਾਦ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਪੁਰਾਤਨ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਵਾਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੰਧਰਾ 'ਚ 1000 ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 500 ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਹਨ। 10ਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਬਾਵਾ ਗੁਰਦਾਸ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪਸਾਰ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਿਲਸਿਲੇ 'ਚ 18ਵੀਂ ਸਦੀ 'ਚ ਬਾਵਾ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦਰਬਾਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਭਾਈ ਥਾਹਰਿਆ 19ਵੀਂ ਸਦੀ 'ਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬੀੜ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਅੱਸਧਾ ਸਿੰਘ ਇੱਥੇ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ ਡੇਰਾ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਥਾਹਰਿਆ ਸਿੰਘ ਵੱਜਦਾ ਹੈ। 47 ਦੀ ਵੰਡ ਮਗਰੋਂ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ 'ਚੋਂ ਜੋ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਆਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਡੇਰੇ ਦਾ ਰੂਪ ਵੀ ਆ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੰਧਰਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁਣ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਿਖੇ ਵੀ ਹੈ। 

ਬਾਬਾ ਥਾਹਰਿਆ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਅੱਗੇ ਬਾਬਾ ਦਾਦੂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਦਾਦੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੱਗੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਵੰਡ 47 'ਚ ਕੰਧਰਾ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ ਵਾਇਆ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਿੰਧੀ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਮੁੰਬਈ ਪਹੁੰਚੇ। ਮੁੰਬਈ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਣਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਥੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਦਾਦੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਚਾਰੋ ਪੁੱਤਰ ਭਾਈ ਅਮੁਲ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਸਹਿਜ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਰਧਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਹੁਤਾਤ 'ਚ ਸਿੰਧੀ ਸੰਗਤ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਆ ਗਏ। ਭਾਈ ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਜੈਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ 'ਚ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਕਈ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਰਵਾਇਤ 'ਚ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਭਾਈ ਅਮੁਲ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਥਾਹਰਿਆ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ 'ਚੋਂ ਮਾਤਾ ਰਾਧਾ ਬਾਈ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਥਾਹਰਿਆ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੇਵਕ ਭਾਈ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ’ਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਸਮੇਤ 3 ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹਨ। ਜੈ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ 'ਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੈ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਹੁਣੀ ਆਪ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕ ਕੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਏ ਹਨ।

ਕਵੇਟਾ, ਕਰਾਚੀ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਤਨ ਤਲਾਓ, ਸ਼੍ਰੀ ਸਵਾਮੀ ਨਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਮੰਦਰ : 
ਅਮਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦੀ ਕੁਇਸਟ ਕੰਟੀਨਿਊਸ-ਲੋਸਟ ਹੈਰੀਟੇਜ਼, ਦੀ ਸਿੱਖ ਲੈਗੇਸੀ ਇਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ' ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਪੂਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਤੱਕ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। 14 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਪਾਕਿ 'ਚ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਸਮਾਗਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕਵੇਟਾ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਓਹਲੇ ਵੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। 20 ਅਗਸਤ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਰਫਿਊਜ਼ੀ ਲੁੱਟ ਪੁੱਟਕੇ ਅੱਲ੍ਹੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਵਹਿਣ 'ਚ ਵਹਿਕੇ ਪਹੁੰਚੇ।ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਵੇਟਾ 'ਚ 125000 ਹਿੰਦੂ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੈ ਕਿ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਲਾਤ, ਸਿਬੀ, ਮਸਤੰਗ, ਦੁੱਕੀ, ਦਲਬੰਦੀਨ, ਚਮਨ, ਗਾਂਡਵਾ ਦੇ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਕਵੇਟਾ ਤਹਿਤ ਇੱਕਤਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਇਹ ਢਾਂਚਾ 47 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਲੈ ਕੇ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਸਕੂਲ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮੈਰਿਜ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। 8 ਲੱਖ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦੀ ਅਬਾਦੀ 'ਚ ਨਿੱਕੇ ਪੈਰਿਸ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਕਵੇਟਾ 'ਚ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ 'ਚ ਜੋ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸੰਤ ਜੂਲੇ ਲਾਲ ਦਾ ਇੱਕੋ ਛੱਤ ਥੱਲੇ ਵਾਸ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

ਜ਼ਾਹਿਦ ਚੌਧਰੀ ਦੀ ਸਿੰਧ ਮਸਲਾ-ਏ-ਖ਼ੁਦ ਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ ਕਾ ਆਗ਼ਾਜ਼ 'ਚ ਘਟਨਾ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਤਨ ਤਲਾਓ 'ਚ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਦੰਗੇ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ 70 ਜਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਥੇ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ 'ਚ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕੇਸ ਲੜਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਈ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗੁਲਸ਼ਨ-ਏ-ਮੇਮਾਰ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਕਰਾਚੀ 'ਚ 200 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਕਵੇਟਾ 'ਚ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ 'ਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸੰਤ ਜੂਲੇ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ।

ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ : 
ਭਾਰਤ ’ਚ ਯੂਪੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਤੱਕ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਇਕ ਧਾਰਾ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਵੱਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਸਾਮ, ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਕਈ ਪਿੰਡ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਹਨ। ਨੇਪਾਲ ਸਰਹੱਦ ’ਤੇ ਨੇਗੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪਿੰਡ 400 ਘਰਾਂ ਨਾਲ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਵੱਸਿਆ ਹੈ। ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਆਦੀਵਾਸੀ ਖ਼ਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਕਬੀਲੇ ਹਨ, ਜੋ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਇੰਡੀਅਨ ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ 'ਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਹਵਾਲੇ ਹਨ। ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਰਮੱਈਏ, ਤੇਲੰਗਾਣਾ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜੋਹਰੀ ਸਿੱਖ, ਵਣਜਾਰੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਚ ਸਿਰਫ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਦੀ ਇਬਾਦਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸੰਪਰਦਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀ ਮਨ ਦੇ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਲਾਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੰਡ ਦੀ ਸੁਲਗਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨੇ ਬੰਦਿਆਂ 'ਚ ਵੰਡੀਆ ਪਾਈਆਂ ਤਾਂ ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਨਾਲ ਉਹ ਕੁਝ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਸਾਡਾ ਸੰਵਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸਾਥੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਪਣਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੀਂ ਪਛਾਣ ਕਰ ਲਈ ਹੈ (ਜਾਂ ਕੀ ਸੱਚੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ?) ਸਗੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਤੁਰੀਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਾਮਾਨਾਂ ਜਾਂ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵੰਡਿਆ।