ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਨਿਪੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨੇਤਾ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ''ਤੇ ਇਕ ਝਾਤ

ਵੈੱਬ ਡੈਸਕ : ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ, ਨਿਪੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨੇਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਓ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਕੈਰੀਅਰ, ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰੀਏ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਸਤੰਬਰ 1932 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਾਹ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ (ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਭਾਰਤ-ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਫਰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਹਾ:

* ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ: ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ।
* ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ: ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ।
* ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ: ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਏ., ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ।
* ਡਾਕਟਰੇਟ: ਆਕਸਫ਼ੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਡੀ.ਫਿਲ।

ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਖੋਜਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ।

ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰੀਅਰ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਹੁਦੇ ਸੰਭਾਲੇ:

* ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ 'ਚ ਕੰਮ: 1966 ਵਿੱਚ ਯੂ.ਐੱਨ. ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਤੇ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।
* ਆਰਬੀਆਈ ਦੇ ਗਵਰਨਰ: 1982 ਤੋਂ 1985 ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਰਹੇ।
* ਯੋਜਨਾ ਆਯੋਗ ਦੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ: 1985 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੋਜਨਾ ਆਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
* ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ 1991 ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਯੋਗਦਾਨ
1991 'ਚ, ਜਦ ਭਾਰਤ ਗੰਭੀਰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀ.ਵੀ. ਨਰਸਿੰਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।

1. ਨਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ:
* ਲਾਇਸੈਂਸ ਰਾਜ ਖਤਮ ਕੀਤਾ।
* ਉਦਾਰਤਾ, ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲਾਈਜੇਸ਼ਨ (LPG) ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ।
2. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹੇ।
3. ਵਿਨਿਮਯ ਦਰ ਸੁਧਾਰ: ਮੁਦਰਾ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਬਣਾਇਆ।
4. ਜੀਵਨ ਮਿਆਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ: ਉਦਯਮਤਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਮਾਹੌਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਕਾਲ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ 2004 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਭਾਰਤ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ।

ਉਪਲਬਧੀਆਂ:
* ਮਨਰੇਗਾ ਯੋਜਨਾ: ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ।
* ਆਧਾਰ ਯੋਜਨਾ: ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ।
* ਪਰਮਾਣੂ ਸਮਝੌਤਾ: ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਅਸੈਨਿਕ ਪਰਮਾਣੂ ਸਮਝੌਤਾ।
* ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ: 8% ਦੀ ਔਸਤ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਵਿਕਾਸ ਦਰ।

ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦ:
* ਕੋਲਾ ਘੁਟਾਲਾ: 2012 ਵਿੱਚ ਕੋਲ ਬਲਾਕ ਆਵਟਨ ਵਿੱਚ ਬੇਤਰਤੀਬੀ ਦੇ ਦੋਸ਼।
* 2ਜੀ ਘੁਟਾਲਾ: ਟੈਲੀਕਾਮ ਘੁਟਾਲੇ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਖ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ।
* ਨੀਤੀਗਤ ਪੰਗੁਤਾ (Policy Paralysis): ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਗਤੀ ਧੀਮੀ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਲੋਚਨਾ।

ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਪਤਨੀ: ਗੁਰਸ਼ਰਣ ਕੌਰ।
ਬੇਟੀਆਂ: ਤਿੰਨ ਬੇਟੀਆਂ - ਉਪਿੰਦਰ, ਦਮਨ, ਅਤੇ ਅਮ੍ਰਿਤ।
ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੁੱਲਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਹਨ।

ਵਿਵਾਦ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ
ਡਾ. ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ:

* ਸੁਤੰਰਤਾ ਦੀ ਕਮੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਧਿਆਕਸ਼ ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ "ਕਮਜ਼ੋਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ।
* ਘੁਟਾਲੇ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਘੁਟਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਛਵੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
* ਚੁੱਪੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।

ਡਾ. ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

* ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ: ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਜਨਕ।
* ਅਗਵਾਈ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਮੰਚ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ।
* ਪ੍ਰੇਰਨਾ: ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾਸ਼ਰੋਤ ਹਨ।
ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।