ਵਧਦੀ ਗਰਮੀ ’ਚ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਓ

ਗਰਮੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੇਜ਼ ਲੂ ਦੇ ਅਲਰਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਸ਼ੂ -ਪੰਛੀਆਂ ਬਾਰੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਦੋ ਦਿਲਚਸਪ ਖ਼ਬਰਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਪਈ। ਇਕ ’ਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਲਖੀਮਪੁਰ ਖੇੜੀ ਅਤੇ ਦੁਧਵਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਵਧਦੀ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਜੰਗਲਾਤ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਬਣਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਹੋਲ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਦੱਖਣੀ ਖਿਰੀ ’ਚ 12 ਅਤੇ ਦੁਧਵਾ ਵਿਚ 37 ਵਾਟਰ ਹੋਲ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਸਕਣ ਪਰ ਅਫ਼ਸਰ ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰ ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਪਾਣੀ ਲਈ ਬਸਤੀਆਂ ਵੱਲ ਮੁੜਦੇ ਹਨ। ਚੀਤਲ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਸੂਰ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਦੇਖੇ ਗਏ ਹਨ।

ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗਲੀ ਸੂਰ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਜੰਗਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਛੋਟੇ ਜਾਨਵਰ ਉੱਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਸਕਣ। ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਬਾਘ ਜੰਗਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਣੇ ਸਰੋਤਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਖੈਰ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਮਰੱਥ ਕੋ ਨਹੀਂ ਦੋਸ਼ ਗੁਸਾਈਂ’।

ਦੂਜੀ ਖ਼ਬਰ ਕੂਨੋ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸੱਤਿਆ ਨਾਰਾਇਣ ਗੁਰਜਰ ਇਕ ਟੂਰਿਸਟ ਗਾਈਡ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੀਤੇ ਵੇਖੇ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪਿਆਸੇ ਹੋਣਗੇ। ਉਹ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕ ਕਟੋਰੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਚੀਤੇ ਭੱਜੇ ਆਏ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪਿਆਸੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਵੀਡੀਓ ਵਾਇਰਲ ਹੋ ਗਿਆ।

ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਤਿਆ ਨਾਰਾਇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੱਤਿਆ ਨਾਰਾਇਣ ਨੇ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਭਜਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਚੀਤੇ ਉਸ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਅਤੇ ਚੀਤਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ।

ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਈ। ਗੁੱਜਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ’ਤੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਨਗੇ। ਸੱਤਿਆਨਾਰਾਇਣ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਚੀਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਕੇ ਕੋਈ ਅਪਰਾਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਚੀਤੇ ਪਿਆਸੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੀ ਗਲਤ ਕੀਤਾ?

ਜਦੋਂ ਸੱਤਿਆ ਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ, ਜੇਕਰ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਨਾ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਇਕ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਗੁਆਉਣੀ ਪੈਂਦੀ।

ਖੈਰ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਪਿਆਸੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਪਰਾਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਆਊ ਲਾਉਣਾ, ਪਾਣੀ ਲਈ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਘੜੇ ਰੱਖਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਪੀ ਸਕਣ। ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਹੌਦੀਆਂ (ਟੈਂਕ) ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾ ਸਕਣ ਪਰ ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਪਹਿਲਾਂ ਰੇਲ ਜਾਂ ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਲੋਕ ਇਕ ਛੋਟਾ ਘੜਾ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਠੰਢਾ ਰਹੇ। ਅੱਜ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ ਵੱਡੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਟੋਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਗਰਮ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਪਾਣੀ ਪੀ ਸਕਣ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਗਰਮੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੋਈ ਸਰੋਤ ਨਹੀਂ ਬਚੇ ਹਨ।

ਡੇਂਗੂ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਤਲਾਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਲਗਭਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਆਸ ਲੱਗਣ ’ਤੇ ਆਦਮੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਖਰੀਦ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਕੀ ਕਰਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਕਿਵੇਂ ਬੁਝੇ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਕਰ ਕੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਪੰਛੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਛੱਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਲੀਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਉੱਪਰ ਹੀ ਆ ਕੇ ਪੱਥਰਾਂ ਜਾਂ ਤੀਲੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ ਆਂਡੇ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕਣਕ, ਚੌਲ ਆਦਿ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨਾਜ ਵੀ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਥੈਲੀ ਵਾਲੇ ਆਟੇ ਨੇ ਇਹ ਸਹੂਲਤ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਚਿੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਲੈਟ ਸਿਸਟਮ ਵਿਚ ਆ ਅਤੇ ਜਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ।

ਪਾਣੀ ਉਂਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਪਿਆਸ ਕਾਰਨ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿਆਸ ਲੱਗਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਾ