ਅਮਰੀਕਾ-ਚੀਨ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਭੂ-ਰਣਨੀਤਕ ਚਸ਼ਮੇ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਖੋ

ਅਸਲ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ (ਐੱਲ. ਏ. ਸੀ.) ’ਤੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਅੜਿੱਕੇ ਦਰਮਿਆਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਡੀ. ਸੀ. ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੜਿੱਕਾ 3 ਸਾਲ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ-ਚੀਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਚੀਨ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਿਚਰਡ ਨਿਕਸਨ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1967 ’ਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣਨ ਤੋਂ 2 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ’ਚ ਇਕ ਮੌਲਿਕ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ’ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਚੀਨ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਕਸਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਹੈਨਰੀ ਕਿਸਿੰਗਰ ਨੂੰ ਚੀਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਲਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। 9 ਜੁਲਾਈ, 1971 ਨੂੰ ਹੈਨਰੀ ਕਿਸਿੰਗਰ ਨੇ ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਤੋਂ ਬੀਜਿੰਗ ਦੀ ਇਕ ਖੁਫੀਆ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਅਮਰੀਕਾ-ਚੀਨ ਦੇ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਨੇ ਸੌਖਿਆਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ 1970 ’ਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਿਕਸਨ ਵੱਲੋਂ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 1972 ਦੀ ਫਰਵਰੀ ’ਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਿਚਰਡ ਨਿਕਸਨ ਦੀ ਬੀਜਿੰਗ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1976 ’ਚ ਮਾਓ ਤਸੇ ਤੁੰਗ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਮਰੀਕਾ-ਚੀਨ ਸਬੰਧ ਇਕ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਪੱਧਰ ਤਕ ਚੱਲੇ। 1978 ’ਚ ਡੇਂਗ ਸ਼ਿਆਓਪਿੰਗ ਵੱਲੋਂ ਚੀਨੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੂੜ੍ਹੇ ਆਰਥਿਕ ਸਬੰਧ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਏ। 45 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਚੀਨ ’ਚ ਭਾਰੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ’ਚ ਅਮਰੀਕਾ-ਚੀਨ ਵਪਾਰ ’ਚ ਮਾਲ ਦੀ ਕਟੌਤੀ 2022 ’ਚ ਰਿਕਾਰਡ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਕੁੱਲ ਦਰਾਮਦ ਅਤੇ ਬਰਾਮਦ ਸਾਲ-ਦਰ-ਸਾਲ 2.5 ਫੀਸਦੀ ਵਧ ਕੇ 690.6 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਜੋ 2018 ’ਚ ਪਿਛਲੇ ਪੂਰਵ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ 658.8 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਦੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਚੀਨ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਵਪਾਰ ਘਾਟਾ ਵੀ ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ 8.3 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 2022 ’ਚ 382.9 ਅਰਬ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।

ਚੀਨ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਸਾਲ-ਦਰ-ਸਾਲ 6.3 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 536.8 ਅਰਬ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਇਸ ਦਰਮਿਆਨ ਚੀਨ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਵੀ ਸਾਲ-ਦਰ-ਸਾਲ 1.5 ਫੀਸਦੀ ਵਧ ਕੇ 153.8 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਪਿੱਛੋਂ 2022 ’ਚ ਚੀਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰਕ ਭਾਈਵਾਲ ਸੀ। ਚੀਨ ਅਮਰੀਕਾ ਲਈ ਦਰਾਮਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚੀਨ ਦੇ ਕਸਟਮ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਮਰੀਕਾ ਉਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਦੇਸ਼ ਵਪਾਰਕ-ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਅਮਰੀਕਾ ’ਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ’ਚ ਚੀਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ 30.6 ਫੀਸਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਚੋਟੀ ਦੀਆਂ ਅਮਰੀਕੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਥਿੰਕ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਚੀਨੀ ਧਨ ਦੀ ਵਾਹਵਾ ਮਾਤਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਚਾਲਨ ’ਚ ਲੱਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਚੀਨੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਧਨ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪਰਾਧਿਕ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅਮਰੀਕੀ ਕਾਂਗਰਸ ’ਚ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚੀਨੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਚਾਲਨ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾਮਕ ਬਿੱਲ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਹੈ।

ਜੁਲਾਈ 2022 ’ਚ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦੇ ਦਫਤਰ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਊਂਟਰ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਐਂਡ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ਸੈਂਟਰ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਸੂਬਿਆਂ, ਸਥਾਨਕ, ਆਦਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਪੀ. ਆਰ. ਸੀ. ਏਜੰਡਿਆਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਜੋਖਮ ਨੂੰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਸਖਤ ਸਲਾਹ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਪੀ. ਆਰ. ਸੀ. ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਚਾਲਨ ਭਰਮਾਊ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਧਿਅਾਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ’ਚ ਪੀ. ਆਰ. ਸੀ. ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਕਟਰ ਐਂਡ ਗੈਂਬਲ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਮੋਟਰਜ਼ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਵਾਲੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਅਮਰੀਕਾ ਆਧਾਰਿਤ ਕੰਪਨੀਆਂ ਚੀਨ ਦੇ 1.4 ਬਿਲੀਅਨ ਵਿਅਕਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ’ਚ ਅਟੱਲ ਹਨ। ਟੈਸਲਾ ਦੇ ਸੀ. ਈ. ਓ. ਐਲਨ ਮਸਕ ਨੇ ਮਈ ’ਚ ਚੀਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕੀ-ਚੀਨੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੁੜਵਾਂ’ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚਿਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹੈ ਕਿ ਚੀਨ ’ਚ ਟਵਿੱਟਰ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਟਵੀਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਅਮਰੀਕੀ ਵਪਾਰਕ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਹੋੋਣ ’ਚ ਕਈ ਸਾਲ ਲੱਗਣਗੇ ਪਰ ਇਹ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਚੱਲਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਮਰੀਕੀ ਇਸ ਲਈ ਚੀਨ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਹੀ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਪਸੰਦ ਕੁਝ ਵੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜਨਵਰੀ 2023 ਤੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਅਮਰੀਕੀ ਟ੍ਰੈਸ਼ਰੀ ਸਕਿਓਰਿਟੀ ’ਚ ਕੁਲ 7.4 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਸਨ। ਚੀਨ ਕੋਲ ਅਮਰੀਕੀ ਅਸਾਸਿਆਂ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 859.4 ਬਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕੀ ਡਾਲਰ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਸੀ।

ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਐਂਟਨੀ ਬਲਿੰਕੇਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਦੀ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ 18 ਜੂਨ ਨੂੰ ਬੀਜਿੰਗ ਦੀ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਰੱਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਜਾਸੂਸੀ ਗੁਬਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਾਥਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰਾਂ ’ਤੇ ਅਮਰੀਕੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੀਨੀ ਹਮਰੁਤਬਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਰਚਾਵਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਚੀਨ-ਰੂਸ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੀਨ ਦੇ ਵਧਦੇ ਜੁਝਾਰੂਪਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚੀਨ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵੀ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪੂਰਨ ਚੋਣ ਮੋਡ ’ਚ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਹ ਤਰਕਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ-ਚੀਨ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਭੂ-ਰਣਨੀਤਕ ਚਸ਼ਮੇ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਖੀਏ। ਅਮਰੀਕਾ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਬੰਧ ਉਸ ਦੇ ਹਿੱਤ ’ਚ ਹਨ। ਇਹ ਠੀਕ ਟਿਊਨਿੰਗ ਅਤੇ ਸੂਖਮਤਾ ਹੈ ਜੋ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਭਾਰਤ ਕੋਲ 2 ਮਹਾਸਾਗਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਵਿਲਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਮਨੀਸ਼ ਤਿਵਾੜੀ