ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਉਮਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਇਕ ਝਾਤ

ਜਲੰਧਰ/ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ — ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਦਾਕਾਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਮਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਸਪੁੱਤਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਲਪਕਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦਾ 23 ਮਈ ਨੂੰ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਲਗਭਗ 93 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬੀਮਾਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਿਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਮਾ ਦੀਆਂ ਉਪਲਬੱਧੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉਮਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।

ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ 'ਚ ਉਮਾ ਨੇ ਕਰਵਾਈ ਸੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਐਂਟਰੀ
ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ 'ਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਉਮਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਰੰਗਮੰਚ 'ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਦਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਕਿਰਦਾਰ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੁਰਸ਼ ਹੀ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। 27 ਜੁਲਾਈ 1927 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਮਾ ਨੇ 1939 'ਚ ਆਪਣੇ ਲੇਖਕ ਪਿਤਾ ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਤੀ ਨਾਟਕ 'ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਲਤਿਕਾ' 'ਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਰੰਗਮੰਚੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਇਥੇ ਦੱਸਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ 1895 ਨੂੰ ਹੋਂਦ 'ਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ 'ਸ਼ਰਬ ਕੌਰ' ਸਟੈਂਪੈਂਸ ਹਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਆਈ. ਸੀ. ਨੰਦਾ ਵੱਲੋਂ ਲਾਹੌਰ 'ਚ ਮੰਚਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਹਿਲੇ ਨਾਟਕ 'ਸੁਹਾਗ' ਨਾਲ ਮਿਲੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਹੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਕੁਝ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਅਭਿਨੈ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਅਮੋਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਥੀਏਟਰ ਗਰੁੱਪ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਸਭਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੜਕੇ ਹੀ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਅ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਲ 1938 'ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਮਿਲਿਆ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰੀਤ ਲਾਰੀ ਦੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਮੌਜੂਦਾ ਤਲਾਬ ਨੂੰ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਓਪਨ-ਏਅਰ ਰੰਗਮੰਚ 'ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕ 'ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਲਲਿਤਾ' ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ 'ਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨਵਤੇਜ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਕੋਈ ਲੜਕੀ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਇਕ ਲੜਕੇ ਵੱਲੋਂ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਉਮਾ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਨਿਭਾਏਗੀ। ਇਸ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 7 ਜੂਨ 1939 ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੰਚਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ 'ਚ ਆਯੋਜਿਤ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰੀਤ ਮਿਲਣੀ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਕਲਾਕਾਰ ਉਮਾ ਨੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਹੋਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਮੰਚਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਅਸਲ 'ਚ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ (ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਰੋੜਾ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਜੋ ਬਾਅਦ 'ਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ 'ਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਣੀਆਂ) ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ 'ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਦਾਕਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਉਮਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਫਤਿਹ ਚੰਦ ਕਾਲਜ ਫਾਰ ਵੂਮੈਨ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਓਪੇਰਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸ਼ੀਲਾ ਭਾਟੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ 'ਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲਨਾਟਕਾਂ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਮਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਰੇਂਸ ਗਾਰਡਨ 'ਚ ਓਪਨ-ਏਅਰ ਰੰਗਮੰਚ 'ਚ ਮੰਚਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦਾ ਸਨ। ਉਮਾ ਨੇ ਸ਼ੀਲਾ ਭਾਟੀਆ, ਪੈਰਿਨ ਰਮੇਸ਼ ਚੰਦਰ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਭਗਤ, ਸਨੇਹ ਲਤਾ, ਸ਼ੀਲਾ ਸੰਧੂ, ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ, ਲਿੱਟੋ ਘੋਸ਼, ਸਵਿਰਾ ਮਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਨਦੇ ਨਾਲ ਮੰਚ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਸਰੋਜਨੀ ਨਾਇਡੂ ਅਤੇ ਐੱਮ. ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੋਤਰੀ ਰਾਜਕਾਮਰੀ ਬਾਂਬਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਭਿਨੈ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਪੁੱਜੇ ਸਨ। ਉਮਾ ਨੂੰ ਸਰੋਦ ਵਾਦਕ ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖਾਨ, ਮਹਾਨ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ ਅਤੇ ਰੰਗਮੰਚ ਕਲਾਕਾਰ ਬਨੋਏ ਰਾਏ ਦੇ ਨਾਲ ਮੰਚ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।

ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਉਲਟ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਮਾ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਜੇਲ
ਜਦੋਂ ਇਨਵਰਲੈਂਸ ਗਾਰਡਨ 'ਚ 'ਇੰਮੋਰਟਲ ਇੰਡੀਆ' ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਮਾ ਅਕਸਰ ਸ਼ੀਆ ਭਾਟੀਆ ਦੀ ਮੰਡਲੀ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ 'ਚ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਲਟ ਪੰਜਾਬੀ ਰੰਗਮੰਚ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਮਾ ਨੂੰ ਜੇਲ ਵੀ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਮਾ ਨੇ 1945 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਗਾਰਡਨ ਦੇ ਓਪਨ-ਏਅਰ ਥੀਏਟਰ 'ਚ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਨਾਟਕ 'ਹੁੱਲੇ-ਹੁੱਲਾਰੇ' ਖੇਡਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਛੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੋਂਗਵਾਨ 'ਚ ਨਾਟਕ 'ਹੁੱਲੇ ਹੁਲਾਰੇ' ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਥੇ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਮੋਗਾ, ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਆਦਿ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ 20 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਅ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਗ੍ਰਿ੍ਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੇਲ 'ਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਬਹਾਦਰ ਕੁੜੀਆਂ 'ਚ ਉਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਰਮਿਲਾ, ਪ੍ਰਤਿਮਾ (ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ) ਸ਼ੀਲਾ ਸੰਧੂ, ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ, ਸ਼ੁਕੰਤਲਾ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਔਰਤ ਸੀ, ਜੋ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕੇਸ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਵੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਉਮਾ ਲਿਆਉਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ ਖਾਣਾ
1947 'ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਉਥੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸਮਰਾਟ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਲੂਚ ਰੈਜ਼ੀਮੈਂਟ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਉਮਾ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਹਿੰਮਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁੱਪ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਖਾਣਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 'ਚ ਭਾਰਤੀ ਪੀਪਲਜ਼ ਥੀਏਟਰ ਐਸੋਸ਼ੀਏਸ਼ਨ (ਆਈ.ਪੀ.ਟੀ.ਏ) ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਸ਼ਾਖਾ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਮਾ ਨੇ ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ ਵੱਲੋਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਮਿਊਜ਼ੀਕਲ ਨਾਟਕ, 'ਲੱਕੜ ਦੀ ਲਾਟ' (ਲੱਕੜ ਦੀ ਲੱਤ), 'ਅਮਰ ਪੰਜਾਬ' 'ਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ।

1993 'ਚ ਉਮਾ ਨੇ ਰੋਮਾਨੀਆ 'ਚ ਬੁਕਰੈਸਟ ਵਿਖੇ ਯੂਥ ਐਂਡ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫਾਰ ਪੀਸ ਐਂਡ ਫਰੈਂਡਸ਼ਿਪ ਦੇ ਚੌਥੇ ਵਿਸ਼ਵ ਉਤਸਵ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਾਂਗਕਾਂਗ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ, ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਵੀ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। - ਕੇਵਲ ਧਾਲੀਵਾਲ