Fact Check: ਕੁੰਭ ''ਚ ਨਹਾਉਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਅਸਥੀਆਂ ਵਿਸਰਜਨ ਦੀ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇਹ ਫੋਟੋ

Fact Check by The Quint

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ - ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ (Pandit Jawaharlal Nehru) ਦੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਇਰਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨਦੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖੜ੍ਹੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਦਾਅਵਾ: ਇਸ ਪੋਸਟ ਨੂੰ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਕੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਕੁੰਭ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗਈ ਸੀ।

ਇਸ ਪੋਸਟ ਦਾ ਆਰਕਾਈਵ ਇੱਥੇ ਦੇਖੋ

(ਸਰੋਤ - ਸਕਰੀਨਸ਼ਾਟ/X)

(ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦਾਅਵੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਪੋਸਟ ਦੇ ਆਰਕਾਈਵ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ, ਇੱਥੇ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ।)

ਕੀ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਸਹੀ ਹੈ? ਨਹੀਂ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਦੇ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

• ਵਾਇਰਲ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
• ਮਿਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਫੋਟੋ 1938 ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਸਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਸੀ।
• ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਵੀ 1954 ਦੇ ਕੁੰਭ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਆਏ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁੰਭ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।

ਅਸੀਂ ਸੱਚ ਦਾ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਲਗਾਇਆ? ਅਸੀਂ Google Lens ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸ ਵਾਇਰਲ ਤਸਵੀਰ 'ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਖੋਜ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।

• ਸਾਡੀ ਸਰਚ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ India Today ਤੋਂ ਇਹ ਆਰਟੀਕਲ ਮਿਲਿਆ ਜੋ 2006 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ - "Book review: 'The Nehrus: Personal Histories' by Mushirul Hasan & Priya Kapoor"
• ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਕੈਪਸ਼ਨ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ 'ਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

(ਸਰੋਤ - India Today)

• ਜਨਤਕ ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮਾਂ ਸਵਰੂਪ ਰਾਣੀ ਨਹਿਰੂ ਦੀ 10 ਜਨਵਰੀ, 1938 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
• ਰਿਵਰਸ ਸਰਚ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਸਾਨੂੰ Open Magazine ਦਾ ਇੱਕ ਆਰਟਿਕਲ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਫੋਟੋ 10 ਜਨਵਰੀ, 1938 ਨੂੰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ।

ਇਹ ਫੋਟੋ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਅਸਥੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਦੌਰਾਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ।

(ਸਰੋਤ - ਸਕਰੀਨਸ਼ਾਟ/Open Magazine)

• ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਫੋਟੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਅਸਥੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਦੌਰਾਨ ਲਈ ਗਈ ਸੀ।
• ਇਸ ਦੇ ਕੈਪਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: "10 ਜਨਵਰੀ 1938 ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ।"

ਕੀ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਕੁੰਭ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ? ਸਿਡਨੀ ਵਿੱਚ UNSW ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ Kama Maclean ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ "Pilgrimage and Power: The Kumbh Mela in Allahabad from 1776-1954'' ਵਿੱਚ 1954 ਦੇ ਕੁੰਭ ਤੋਂ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। 21 ਜਨਵਰੀ 1954 ਨੂੰ ਦਿ ਲੀਡਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਇਸ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਪੌਸ਼ ਪੂਰਨਿਮਾ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਹਨ।

ਇਹ ਤਸਵੀਰ 1954 ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗਮ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।

(ਸਰੋਤ - ਸਕਰੀਨਸ਼ਾਟ)

ਇਸ ਫੋਟੋ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ ਮੈਕਲੀਨ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ: “ਪੌਸ਼ ਪੂਰਨਿਮਾ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ, ਮੀਡੀਆ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸੰਗਮ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਡੁਬਾਉਣ ਲਈਰੁੱਕ ਗਏ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਆਚਮਨ (ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਅਨੁਸ਼ਠਾਨ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਝਾ। ਫੋਟੋ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਇਹ ਰਸਮ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਜੁੱਤੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਖਬਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਕਲੀਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗਮ ਵਿਚ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ: "ਮੈਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਈ ਸੀ।" ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਮ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

ਸਾਨੂੰ 1954 ਦੇ ਕੁੰਭ ਦੀ ਇਹ ਵੀਡੀਓ ਵੀ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਡਾ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਜੀ.ਬੀ. ਪੰਥ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਕੁੰਭ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵੀਡੀਓ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕੁੰਭ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਟਾ: ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਖੜ੍ਹੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹੈ।

(Disclaimer: ਇਹ ਫੈਕਟ ਚੈੱਕ ਮੂਲ ਤੌਰ 'ਤੇ The Quint  ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ Shakti Collective ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ‘ਜਗ ਬਾਣੀ’ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।