ਅੱਜ ''ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ'' ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ

ਸੰਸਦ ’ਚ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਜਾਂ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੈਂ 8 ਸਾਲ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਬਿਤਾਏ, ਇਕ ਏਜੰਸੀ ’ਚ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਓਗਿਲਵੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ 8 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਯਾਦਗਾਰ 4 ਦਿਨ ਉਹ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਇਕ ਜੂਨੀਅਰ ਕਾਪੀਰਾਈਟਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੈਂ ‘ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ’ ਡੇਵਿਡ ਓਗਿਲਵੀ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਨਮੋਲ ਹੈ। ਮਿਸਟਰ ਓਗਿਲਵੀ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡੇਵਿਡ ਕਹੀਏ) ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਚੋਂ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ, ‘ਵੱਡੇ ਵਿਚਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ’।

ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਭੀੜ-ਭੜੱਕੇ ’ਚ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨਪਸੰਦ ਵਿਸ਼ੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਲ ਮਈ ਦਿਵਸ ’ਤੇ, ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਓਗਿਲਵੀ ਇੰਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਸਿਰਲੇਖ ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ‘ਇਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦਿਵਸ ’ਤੇ 7.8 ਮਿਲੀਅਨ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਕੱਢ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।’ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਪ-ਸਿਰਲੇਖ ’ਚ ਜਾਦੂਈ ਮੋਡ, ‘35.6 ਮਿਲੀਅਨ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਬਾਲਗਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ 7.8 ਮਿਲੀਅਨ ਬੱਚੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਾਲਗਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਿਓ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦਿਓ।’ ਇਕ ਵੱਡੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸਰਲ, ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਅੱਜ, ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਾਲ ਫੰਡ (ਯੂਨੀਸੇਫ) ਦੁਆਰਾ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪੀਰੀਅਡਿਕ ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਰਵੇਖਣ 2018-19 ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ’ਚ ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ 18 ਲੱਖ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 33 ਲੱਖ (ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ) ਤੱਕ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ’ਚ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੇਤਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਰੂਪ ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਰੂਪਾਂ ’ਚ ਖਤਰਨਾਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਜਾਂ ਕਿੱਤਿਆਂ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਪੱਛੜੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਂ ਜਾਤੀ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖਤਰਨਾਕ ਕੰਮਾਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਮਾਲਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ’ਚ, ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ’ਚ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ, ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਘਾਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਬੱਚੇ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਸੱਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ। ਸਹੀ ਸਫਾਈ, ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬੱਚੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ, ਕਈ ਵਾਰ ਨਾ ਬਦਲ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ, ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭੈੜੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰੰਤ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਮਾਚਿਸ ਅਤੇ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ, ਕੱਚ ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠਿਆਂ, ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ : ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਿਰਤ ਸੰਗਠਨ (ਆਈ. ਐੱਲ. ਓ.) ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਨਤੀਜਾ ਦੋਵੇਂ ਹੈ’। ਘਰੇਲੂ ਗਰੀਬੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ’ਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹਰ ਦੋ ਕਮਜ਼ੋਰ (ਉਚਾਈ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੱਟ ਭਾਰ) ਬੱਚਿਆਂ ’ਚੋਂ ਇਕ ਭਾਰਤ ’ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ : ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਨੇ ਸੰਸਦ ’ਚ ਮਹਿਲਾ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਕਾਸ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਾਲਾ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ : (ਏ) 5 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ? ਅਤੇ (ਅ) ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਲਿੰਗ-ਵਾਰ ਅਨੁਪਾਤ ਕੀ ਹੈ? ਪਹਿਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 2021 ’ਚ ਬਾਲ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ (ਮਨਾਹੀ ਅਤੇ ਨਿਯਮਨ) ਐਕਟ, 1986 ਦੇ ਤਹਿਤ 613 ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਵਾਲ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਖਰੀ ਜਨਗਣਨਾ 14 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 2011 ’ਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 2021 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਰੋਕੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਕਿੰਨੇ ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ। ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ, ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।

ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ : ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 24 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਫੈਕਟਰੀ, ਖਾਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਖਤਰਨਾਕ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਨ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ (ਮਨਾਹੀ ਅਤੇ ਨਿਯਮਨ) ਸੋਧ ਐਕਟ, 2016 ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਮੱਸਿਆ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਕ ਡਿਸਟਿਲਰੀ ਤੋਂ 58 ਬੱਚਿਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ 20 ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ 11 ਘੰਟੇ ਦੀ ਸ਼ਿਫਟ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਨਿੱਜੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਇਕ ਬਿੰਦੂ ’ਤੇ ਸਮਾਪਤ ਕਰਾਂਗਾ। 2012 ’ਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ’ਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ 67ਵੇਂ ਸੈਸ਼ਨ ’ਚ ਭਾਰਤੀ ਵਫ਼ਦ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ, ਮੈਂ ‘ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ’ ’ਤੇ ਇਕ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ’ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ‘ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਰਜੀਹ ਹੈ।’ ਅਸੀਂ 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਪਾਅ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। 13 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬਾਕੀ ਹੈ।

ਡੇਰੇਕ ਓ ਬ੍ਰਾਇਨ (ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਟੀ.ਐੱਮ.ਸੀ. ਸੰਸਦੀ ਦਲ (ਰਾਜ ਸਭਾ) ਦੇ ਆਗੂ)