ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ''ਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ''ਚ ਰਿਕਾਰਡ ਗਿਰਾਵਟ, ਫਿਰ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਕਿਉਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਹਵਾ?

ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਸਕ: ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਰਦੀਆਂ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਸਾਲ 2025 ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ 50 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। 15 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ 30 ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 662 ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 5,114 ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

2025 ਵਿੱਚ ਸੂਬਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ
ਸੂਬਾ                      ਮਾਮਲੇ
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼               1,7067
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼             7,290
ਪੰਜਾਬ                     5,114
ਰਾਜਸਥਾਨ               2,890
ਹਰਿਆਣਾ               662
ਸਰੋਤ: ICAR

ਇਸ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 50 ਫੀਸਦੀ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਰਜ ਕੀਤੀ
ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ 2021 ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ 85% ਦੀ ਕਮੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 6,969 ਹੈ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ 2020 ਵਿੱਚ 4,185 ਮਾਮਲੇ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ 2022 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 3,647, 2023 ਵਿੱਚ 2,296 ਅਤੇ 2024 ਵਿੱਚ 1,389 ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2024 ਵਿੱਚ 15,261 ਅਤੇ 2022 ਵਿੱਚ 13,947 ਮਾਮਲੇ ਸਨ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਰੁਝਾਨ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, 2023 ਵਿੱਚ 3,737 ਮਾਮਲੇ, 2024 ਵਿੱਚ ਵਧ ਕੇ 5,248 ਅਤੇ 2025 ਵਿੱਚ 7,290 ਹੋ ਗਏ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵੀ 2023 ਵਿੱਚ 1,769 ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 2024 ਵਿੱਚ 2,709 ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ 2,890 ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 5,114 ਮਾਮਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ, ਜੋ ਕਿ 2024 ਵਿੱਚ 10,780 ਅਤੇ 2023 ਵਿੱਚ 36,614 ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹਨ।

ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਘਟੇ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ AQI ਕਿਉਂ ਵਧਿਆ?
ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਹਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਇਨਵਾਇਰਮੈਂਟ ਵਿਖੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਕਾਲਤ ਦੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਨੁਮਿਤਾ ਰਾਏ ਚੌਧਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਘਟਿਆ ਹੈ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਤੱਕ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਹੁਣ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਵਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਲੁਕ ਸਕਦਾ।

ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ: ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ, ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ, ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ, ਆਦਿ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ਵੀ ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਸੀਪੀਸੀਬੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਵਿੱਚ 4,608 ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 3,003 ਨੂੰ ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ 1,762, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 1,024 ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ 217 ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਗ-ਜ਼ੈਗ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭੱਠਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰੈਵਿਟੀ ਸੈਟਲਿੰਗ ਚੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ ਜੋ ਸਟੈਕ ਤੋਂ ਐਗਜ਼ੌਸਟ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਭੱਠੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੇ ਚੈਂਬਰ ਲਗਾਏ ਹਨ, ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

 ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠਿਆਂ ਤੋਂ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਖਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣ
ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠਿਆਂ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਵੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਸਾਇਣ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਭੱਠਿਆਂ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਵਿੱਚ ਕਣ ਪਦਾਰਥ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਵਰਗੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਸਤ੍ਹਾ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਭੱਠਿਆਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ pH ਪੱਧਰ 4.6 ਤੋਂ 5.7 ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਧਾਤ ਦੀ ਦੂਸ਼ਿਤਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਆਰਸੈਨਿਕ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆਮ ਹਨ, ਜੋ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸੈਂਟਰ ਫਾਰ ਸਾਇੰਸ ਐਂਡ ਇਨਵਾਇਰਮੈਂਟ (CSE) ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ, ਅਤੇ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨਾ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਿੱਲੀ ਦੇ 22 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਗਰਾਨੀ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ 59 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (CO) ਦਾ ਪੱਧਰ ਆਗਿਆਯੋਗ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਆ। ਦਵਾਰਕਾ ਸੈਕਟਰ 8 ਵਿੱਚ 55 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ CO ਪੱਧਰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰਪੁਰੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੌਰਥ ਕੈਂਪਸ 50-50 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਹਾਂਗੀਰਪੁਰੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੌਟਸਪੌਟ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਸਾਲਾਨਾ PM2.5 ਔਸਤ 119 µg/m³ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਵਾਨਾ-ਵਜ਼ੀਰਪੁਰ 113 µg/m³ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਵਿਹਾਰ 111 µg/m³ ਸੀ। ਸੀਐਸਈ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ ਇਹ ਵੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ-ਐਨਸੀਆਰ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਲਈ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੈ।

ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਪਛਾਣ 
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਜਲ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ, ਰਾਜ ਭੂਸ਼ਣ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, ਸੀਪੀਸੀਬੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੀਪੀਆਈ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 4,493 ਉਦਯੋਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, 3,633 ਚਾਲੂ ਸਨ, ਅਤੇ 860 ਆਪਣੇ ਆਪ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਚਾਲੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, 3,031 ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ 572 ਨੂੰ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ 29 ਗੈਰ-ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।