ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ: ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੈ?

ਲੁਧਿਆਣਾ— ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਵਿਡੰਬਨਾ ਹੈ, ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਖਿੱਤਾ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਹੀ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਜਿਆਦਾ ਰਕਬੇ ਵਿੱਚ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਅਗੇਤੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਜੋਰ ਵੀ ਇਸੇ ਇਲਾਕੇ 'ਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਖਤਰੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੈਂਟਰਲ ਗਰਾਂਊਡ ਵਾਟਰ ਬੋਰਡ ਤੇ ਵਾਟਰ ਰਿਸੋਰਸਜ ਅਤੇ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਡਾਇਰੈਕਟੋਰੇਟ (Central Groundwater Board and Water Resources & Environment Directorate), ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਿਕਾਸੀ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਹੁੰੰਦੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਭੰਡਾਰ 20 ਤੋਂ 25 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ 'ਚ ਸਾਰੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਝੋਨੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹੱਥ ਹੈ।

ਦੇਸ਼ 'ਚ ਅਨਾਜ ਦੀ ਕਮੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ 1960ਵਿਆਂ 'ਚ ਕਣਕ ਅਤੇ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਵੱਧ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਐੱਮ.ਐੱਸ.ਪੀ (MSP) ਤਹਿ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਰੀਦ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੰਭਲਿਆਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਾਲ 1965-66 ਤੋਂ ਸਾਲ 2017-18 ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਝੋਨੇ ਹੇਠ ਰਕਬਾ 10.5 ਗੁਣਾ ਵਧ ਗਿਆ (2.93 ਤੋਂ 30.65 ਲੱਖ ਹੈਕਟੇਅਰ) ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ 45.5 ਗੁਣਾ ਵਧ ਗਿਆ (4.39 ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 199.72 ਲੱਖ ਟਨ)। ਟਿਊਬਵੈਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 26 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 14.76 ਲੱਖ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖੇਤੀ ਘਣਤਾ 129 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ 204 ਫੀਸਦੀ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਮਸਲਾ ਸੁਲਝ ਗਿਆ ਬਲਕਿ ਦੇਸ਼ ਹੋਰਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਸਭ ਕੁੱਝ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ ਦਾਅ 'ਤੇ ਲੱਗ ਗਏ, ਜਿਸ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਮਸਲਾ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਥੱਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਾਲਾ ਕਰਾਹਾ, ਝੋਨੇ ਦੀ ਵੱਟਾਂ/ਖੇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਿਜਾਈ, ਝੋਨੇ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਬਿਜਾਈ, ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ, ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਝੋਨੇ ਦੀ ਲਵਾਈ ਇਕ ਖਾਸ ਮਿਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਾਲ 2008/9 'ਚ ਇਕ ਆਰਡੀਨੈਂਸ/ ਐਕਟ ਵੀ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਤਾਂ ਘਟੀ ਹੈ ਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕੀ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਫਸਲੀ-ਚੱਕਰਾਂ ਤੋਂ ਆਮਦਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਖਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ  ਪਰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੰਗਰੂਰ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਲਾਗਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਬਰਨਾਲਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸਾਲ 2018 ਦੌਰਾਨ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 32.4 ਮੀਟਰ ਅਤੇ 29.7 ਮੀਟਰ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ (1998 ਤੋਂ 2018) ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਦਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਚ ਸਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 90 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬੇ 'ਚ ਝੋਨਾ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਤਾ-1 ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਾਲੇ ਦੋ ਹੋਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਖਿੱਤਾ-2 ਵਜੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਝੋਨੇ ਹੇਠ ਰਕਬਾ ਵੀ 92 ਫੀਸਦੀ ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ। ਖਿੱਤਾ-2 ਵਿੱਚ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਖਿੱਤਾ-1 ਨਾਲ ਬਿਲਕੁੱਲ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ  ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਿਲਕੁੱਲ ਉਲਟ ਹੈ। ਖਿੱਤਾ-2 ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਦਰ (43-57 ਸੈ.ਮੀ.) ਖਿੱਤਾ-1 103-107 ਸੈ.ਮੀ.) ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅੱਧੀ ਹੀ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਖਿੱਤਿਆਂ 'ਚ ਝੋਨਾ ਅਤੇ ਕਣਕ, ਸਾਉਣੀ ਅਤੇ ਹਾੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਫਸਲਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹੇਠ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕਰੀਬ 90 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬਾ ਹੈ। ਸਾਉਣੀ ਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਬਾਸਮਤੀ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਲੱਗਪੱਗ 8 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਖਿੱਤਾ-2 ਵਿੱਚ ਲੱਗਪੱਗ 61 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਣਕ ਅਤੇ ਬਾਸਮਤੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦੋਨਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਰਕਬਾ ਹੈ ਪਰ ਪਰਮਲ 'ਚ ਸਥਿਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ। ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (ਪੂਸਾ 44, ਪੀਲੀ ਪੂਸਾ) ਹੇਠ 58 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (ਪੀ. ਆਰ. 121, ਪੀ. ਆਰ. 126 ਅਤੇ ਪੀ. ਆਰ. 124) ਹੇਠ ਸਿਰਫ 19 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਖਿੱਤਾ-2ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 69 ਫੀਸਦੀ ਰਕਬਾ ਪਰਮਲ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਨਾ-ਮਾਤਰ ਰਕਬਾ (0.4 ਫੀਸਦੀ) ਪੂਸਾ 44 ਹੇਠ ਹੈ ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਦਾ ਰਕਬਾ ਪੀ. ਆਰ. 122 ਪੀ. ਆਰ. 124 ਪੀ. ਆਰ. 114, ਆਦਿ ਹੇਠ ਹੈ।।

ਪੂਸਾ 44 ਅਤੇ ਪੀਲੀ ਪੂਸਾ ਕਿਸਮਾਂ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪੱਕਣ ਤੱਕ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਤਕਰੀਬਨ 160 ਅਤੇ 167 ਦਿਨ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਿਸਮਾਂ ਪੀ. ਆਰ. 121 ਅਤੇ ਪੀ. ਆਰ. 126  ਕ੍ਰਮਵਾਰ 140 ਅਤੇ 123 ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੀ. ਆਰ. 124 ਪੱਕਣ ਨੂੰ 135 ਦਿਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਸਾ 44 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 15 ਤੋਂ 25 ਫੀਸਦੀ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਸਪਰੇਆਂ ਅਤੇ ਲੇਬਰ ਦਾ ਖਰਚਾ ਵੀ ਘੱਟ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਵੱਧ ਝਾੜ ਲੈਣ ਲਈ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬੀਜਦੇ ਹੋਣ। ਪੀ. ਆਰ. 121, ਪੀ. ਆਰ. 126 ਅਤੇ ਪੀ. ਆਰ. 124 ਵਰਗੀਆਂ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਝਾੜ ਪੂਸਾ 44 ਦੇ ਝਾੜ ਨਾਲੋਂ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਿਰੋਲ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬੋਰ ਹੋਰ ਡੂੰਘੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਬਮਰਸੀਬਲ ਪੰਪ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਰਚੇ ਵੀ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵਂੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ ਕੋਈ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਪਰ ਇਹ ਵੱਡਾ ਭਾਰ ਆਖਰ ਨੂੰ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰਾਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਕੀਤਿਆਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪੂਰਿਆ ਵੀ ਨਹੀ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਪਰਾਲ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸਦਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸੁਖਾਲਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਨਾਲ ਖੇਤ ਦੇ  ਜਲਦੀ ਵਿਹਲਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਝੋਨੇ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਕਣਕ ਅਤੇ ਝੋਨੇ (ਦੋਵੇਂ ਪਰਮਲ ਅਤੇ ਬਾਸਮਤੀ) ਦਾ ਝਾੜ ਖਿੱਤਾ-2 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 576 ਤੋਂ 758 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਜਿਆਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰੋਲ ਆਮਦਨ ਵੀ ਖਿੱਤਾ-੧  ਦੀ ਜਿਆਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।  ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਫਸਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਸਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਖਿੱਤਾ-2 ਨਾਲੋਂ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਥੇ ਇਹ ਭੁਲੇਖਾ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਿੱਤਾ-1 'ਚ ਪਰਮਲ ਦੀਆਂ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਾਰਨ ਝਾੜ ਵੱਧ ਹੈ। ਪਰ ਕਣਕ ਅਤੇ ਬਾਸਮਤੀ ਦਾ ਝਾੜ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੋਵਾਂ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਝਾੜ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਸਬੰਧੀ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਜੇ ਝੋਨੇ ਦੀਆਂ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦਨ ਖਿੱਤਾ-2 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਸਾਰਣੀ:  ਮੁੱਖ ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਔਸਤਨ ਝਾੜ (ਤਿੰਨ ਸਾਲ 2016-17 ਤੋਂ 2018-19 ਦੀ ਔਸਤ)    

ਸਰੋਤ: ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅੰਕੜਾ-ਸਾਰ

ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਕਿ ਖਿੱਤਾ-1 ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਲੋੜ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝ ਅਤੇ ਆਮ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਖਿੱਤਾ-1 ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਨਾ ਸਿਰਫ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹੀ ਬੀਜਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗੇਤੀ ਲਵਾਈ ਲਈ ਵੀ ਜੋਰਦਾਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਨੀਤੀ ਘਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਨੂੰ ਹਰਿਆ-ਭਰਿਆ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਥੋਂ ਦੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਕੇ ਰੱਖਣਾ ਸਭ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਘੜੀ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਖਤਰਨਾਕ ਦਰ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਚੇਤੰਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਪਏਗਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਖਿੱਤਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਲੱਗਿਆਂ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਯੋਗ  ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਪਣਪ ਰਹੇ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹਰੇਕ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਲਈ ਸਗੋਂ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਬਚਾਈਏ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬੇ-ਕਿਰਕ ਵਰਤੋਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਅਗਲੇ 20-25 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੋ ਆਓ! ਸਾਰੇ ਮਿਲਕੇ ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਈਏ।

ਆਖਰ 'ਚ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਆਪ ਹੀ ਸੰਭਾਲਣਾ ਪਊ।

ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ
ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ, ਪੀ. ਏ. ਯੂ., ਲੁਧਿਆਣਾ
ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਐਕਸਟੇਂਸ਼ਨ ਸਾਇੰਟਿਸਟ (ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਇਕੋਨੋਮਿਕਸ)