ਮੁੰਬਈ ਦੀ ਹਵਾ ''ਤੇ ਇਥੋਪੀਆਈ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਅਸਰ? ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਪੋਲ

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ/ਮੁੰਬਈ : ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਗੜ ਰਹੀ ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ (Air Quality) ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਦਲੀਲ 'ਤੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਾਟਾ ਨੇ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਦੀ ਹਵਾ ਗੁਣਵੱਤਾ ਇਥੋਪੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਖਰਾਬ ਹੋਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ, ਓਪਨ-ਸੋਰਸ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਾਟਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਪੋਲ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵਾ ਤੇ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਰੁਖ਼
ਪਿਛਲੇ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਇਥੋਪੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਕੀਲ, ਜੋਤੀ ਚੌਹਾਨ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਸਫੋਟ ਕਾਰਨ ਰਾਜ ਦੀ ਹਵਾ ਗੁਣਵੱਤਾ ਖਰਾਬ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਰ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਗੌਤਮ ਏ. ਅੰਕਲਦ ਦੀ ਬੈਂਚ ਨੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ "ਉਹ ਤਾਂ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਸੀਂ 500 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾ ਰਹੇ ਸੀ"। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀ ਰਾਖ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਾਟਾ ਨੇ ਕੀਤਾ ਖੰਡਨ:
OSINT ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੇ Copernicus Sentinel-5P TROPOMI ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਡਾਟਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 
ਧੂੰਏਂ ਦਾ ਰਸਤਾ: ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ Hayli Gubbi ਵਿਸਫੋਟ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਧੂੰਆਂ ਇਥੋਪੀਆ ਤੋਂ ਯਮਨ, ਓਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੀਨ ਵੱਲ ਮੁੜ ਗਿਆ। ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘਿਆ।
ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਫਰਕ: ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੰਕੇਤਕ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (SO₂) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਡਾਟਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (NO₂) ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧੇਰੇ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ। NO₂ ਉਹ ਗੈਸ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਦਯੋਗ, ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਬਾਲਣ (combustion) ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ।
SO₂ ਪੱਧਰ: ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (MPCB) ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਵੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਵੀ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ SO₂ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧਾ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।

ਸਿੱਟਾ
ਡਾਟਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਧਿਆਨ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਔਸਤ AQI ਮੱਧਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ (160-200) ਵਿੱਚ ਸੀ।