ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ : 7 ਸਾਲਾਂ ''ਚ 18 ਲੱਖ ਉਦਯੋਗ ਹੋਏ ਬੰਦ, 54 ਲੱਖ ਗਈਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ: NSO ਡਾਟਾ

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ — ਭਾਰਤ 'ਚ ਜੁਲਾਈ 2015 ਤੋਂ ਜੂਨ 2016 ਅਤੇ ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 2023 ਦਰਮਿਆਨ ਨਿਰਮਾਣ ਖੇਤਰ ਦੇ 18 ਲੱਖ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਉਦਯੋਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸੰਗਠਿਤ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 54 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਇਹ ਗੱਲ 'ਅਸੰਗਠਿਤ ਸੈਕਟਰ ਐਂਟਰਪ੍ਰਾਈਜ਼ਿਜ਼ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਰਵੇਖਣ' ਦੀ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਤੱਥ ਪੱਤਰ ਅਤੇ 2015-16 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਕੜਾ ਦਫ਼ਤਰ (ਐਨਐਸਓ) ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸਰਵੇਖਣ ਦੇ 73ਵੇਂ ਦੌਰ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ।

ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 2023 ਦੌਰਾਨ ਨਿਰਮਾਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 178.2 ਲੱਖ ਅਸੰਗਠਿਤ ਇਕਾਈਆਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਜੁਲਾਈ 2015 ਤੋਂ ਜੂਨ 2016 ਦਰਮਿਆਨ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ 197 ਲੱਖ ਅਸੰਗਠਿਤ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਗਭਗ 9.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਰੀਬ 15 ਫੀਸਦੀ ਘਟ ਕੇ 3.06 ਕਰੋੜ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ 3.604 ਕਰੋੜ ਸੀ।

ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਉੱਦਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਉੱਦਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛੋਟੇ ਕਾਰੋਬਾਰ, ਇਕੱਲੇ ਮਲਕੀਅਤ, ਭਾਈਵਾਲੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 2023 ਦਰਮਿਆਨ 1.17 ਕਰੋੜ ਕਾਮੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ 10.96 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਅਪ੍ਰੈਲ 2021 ਤੋਂ ਮਾਰਚ 2022 ਦੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈ।

ਸਟੈਟਿਸਟਿਕਸ ਦੀ ਸਥਾਈ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਪ੍ਰਣਬ ਸੇਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਸੈਕਟਰ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਖੇਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਲਗਾਤਾਰ ਆਰਥਿਕ ਝਟਕਿਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਝਟਕਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਕੋਵਿਡ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, 'ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੀਤੀਗਤ ਫੈਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹੋਏ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਕਾਰਨ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਖੇਤਰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਗਭਗ 2.5 ਤੋਂ 3 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਨਿਰਮਾਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 54 ਲੱਖ ਨੌਕਰੀਆਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਰਕਸੰਗਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਨਿਰਮਾਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 54 ਲੱਖ ਨੌਕਰੀਆਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਰਤ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਤੋਸ਼ ਮੇਹਰੋਤਰਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੂਖਮ, ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਉਦਯੋਗ (ਐੱਮਐੱਸਐੱਮਈ) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਦਾਤਾ ਹਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, '2016 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲਗਾਤਾਰ ਨੀਤੀਗਤ ਝਟਕਿਆਂ ਕਾਰਨ, ਅਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਖੇਤੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿੱਚ MSMEs ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੌਜੂਦਾ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਵਧਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਰਨ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਧੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਦਰ ਇੱਕੋ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵਧੀ ਹੈ।

ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ 2023 ਦੌਰਾਨ ਵਪਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘਟ ਕੇ 2.25 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਜੁਲਾਈ 2015 ਤੋਂ ਜੂਨ 2016 ਦੌਰਾਨ 2.305 ਕਰੋੜ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 3.87 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਮਾਮੂਲੀ ਵਧ ਕੇ 3.90 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਹੋਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 19 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਧ ਕੇ 2.464 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ 2.068 ਕਰੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 3.65 ਕਰੋੜ ਤੋਂ 9.5 ਫੀਸਦੀ ਵਧ ਕੇ 3.996 ਕਰੋੜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।