ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਸਮੱਸਿਆ ਜਾਂ ਹੱਲ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ

ਪ੍ਰੋ. ਮਨੋਜ ਡੋਗਰਾ 
ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਸੋਸ਼ਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਲਿਖੀਏ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਖੁਦ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ’ਚ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਪਹਿਲੂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਨਾਂਹਪੱਖੀ ਦੋਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀਆਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਕਈ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਇਕ ਚੰਗੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰਾਂ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਇਸ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ’ਚ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਫੀ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਭਾਗਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਖਾਤੇ ਬਣਾਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲਾਭ ਇਹ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਜੋ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਦੂਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਉਸ ’ਚ ਕੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਅੱਜ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਖੋਜਾਂ ’ਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ’ਚ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਦੀਆਂ ਜੋ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਦੇ ਹੀ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਲਈ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਇਕ ਵਰਦਾਨ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਮਾਇਨਿਆ ’ਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਉਤਪਾਦਕ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਖਰੀ ਕੰਢੇ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਅੰਕੜੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੌਜੂਦਾ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਗਭਗ 350 ਮਿਲੀਅਨ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਯੂਜ਼ਰ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਲ 2023 ਤੱਕ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 447 ਮਿਲੀਅਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇਗੀ।

ਸਾਲ 2019 ’ਚ ਜਾਰੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਭਾਰਤੀ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਔਸਤਨ 2.4 ਘੰਟੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਫਿਲੀਪੀਂਜ਼ ਦੇ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ (ਔਸਤਨ 4 ਘੰਟੇ) ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਇਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਜਾਪਾਨ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ (45 ਮਿੰਟ) ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜਨਮਦਾਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਆਪਣੀਆਂ ਆਲੋਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਚਰਚਾ ’ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਣ ਅਤੇ ਹਾਂਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ’ਚ ਨੀਤੀ-ਘਾੜਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਇਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਬਣ ਚੁਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਪਾਸੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਿਯਮ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਾਂ ’ਤੇ ਪਛਾਣ ਤੇ ਖਾਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਜੋ ਇੱਛਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਜਨਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਭਰਮਾਉਪੁਣੇ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਨੂੰ।

ਕਈ ਖੋਜਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਨਾਂਹਪੱਖਤਾ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਸਾਈਬਰ-ਅਪਰਾਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ’ਚ ਘਿਓ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਫੇਕ ਨਿਊਜ਼ ਅਤੇ ਹੇਟ ਸਪੀਚ ਫੈਲਾਉਣ ’ਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਖੂਫੀਅਤਾ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਤੁਹਾਡਾ ਨਿੱਜੀ ਡਾਟਾ ਚੋਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਜਿੱਥੇ ਤਕਨੀਕ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਵੀ ਹਾਈ ਲੈਵਲ ਤਕਨੀਕ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਈਬਰ ਅਪਰਾਧੀ ਜਿਵੇਂ ਹੈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਫਿਸ਼ਿੰਗ ਆਦਿ ਦਾ ਖਤਰਾ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅੱਜਕੱਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਧੋਖਾਦੇਹੀ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਵਰਤੋਂਕਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਫਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਮੌਕਾ ਵੀ ਪਰ ਨਿਰਭਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ’ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਜਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।