ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਵਿਚਕਾਰ ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ ਦੀ ਅਵਸਥਾ

ਸੰਜੀਵ ਪਾਂਡੇ
ਸ਼ਰਮਾ ਘਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹੈ, ਸਿੰਘ ਸਾਹਬ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹਨ। ਇਕ ਤਾਂ ਕੋਰੋਨਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਸੰਕਟ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾਉਣੇ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ  ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਫੈਕਟਰੀ ਬੰਦ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਬੰਦ ਹੈ। ਤਿਆਰ ਮਾਲ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਡਰਾਈਵਰ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਮਾਲ ਨਾਲ ਲੱਦਿਆ ਟਰੱਕ ਛੱਡ ਕੇ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਬੰਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੇਬਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਲਾਕਡਾਊਨ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੇਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਫੈਕਟਰੀ ਕੌਣ ਚਲਾਏਗਾ? ਕਿਰਤ ਭੱਜ ਗਈ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਕੋਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਕਮਰ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਅਕਸਰ ਇਹ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧਵਰਗ ਸੁਆਰਥੀ, ਆਲਸੀ, ਘਾਤਕ, ਮੁਨਾਫਾਖੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੱਧ ਵਰਗ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਟੂੂਣੇ-ਟੋਟਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਸੀਬਤ ਆਉਣ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਇੰਟਰੱਸਟ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਦੋਸ਼ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਿਡਲ ਕਲਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਦੂਰੀਆਂ ਦੇ ਸਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਅਰਬਨ ਮਿਡਲ ਕਲਾਸ  ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਧੇਗੀ। ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਿਡਲ ਕਲਾਜ ਦੇ ਅਜੀਬ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੋਰੋਨਾ ਪੀੜਤ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੀ ਨੇ ਦੂਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ। ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਤੋਂ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਨ।ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੱਧ ਕਲਾਜਸ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਡਰਪੋਕ ਅਤੇ ਸੁਆਰਥੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਇਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੋਰੋਨਾ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਜਿਹੜੇ ਮਰੀਜ਼ ਠੀਕ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਉਸ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਨ।

ਗਰੀਬ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਛੱਡਿਆ

ਦੇਸ਼ ਦੀ 39 ਕਰੋੜ ਆਬਾਦੀ ਅਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਉਹ ਜਿੰਦਗੀ ਗੁਜਾਰਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਾਨਗਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਮਾੜੀ ਆਬਾਦੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਨਗਰਾਂ ਨੂੰ ਆਬਾਦ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਲਈ, ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਇਸ ਵਰਗ ਲਈ ਕੰਮ ਘਰ ਦੀ ਰਸੋਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਫਾਈ ਤਕ ਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬਿਹਾਰ, ਯੂ ਪੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਸੂਰਤ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਬਾਦ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਜੇ ਉੜੀਸਾ ਦਾ ਗੰਜਾਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੇਂਦਰਪਾਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਲਾਂਬਰ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦਿੱਲੀ, ਗੁੜਗਾਉਂ ਅਤੇ ਨੋਇਡਾ ਦੇ ਸੇਵਾ ਸੈਕਟਰ ਤੋਂ, ਨਿਰਮਾਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਹਰ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਉਹ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਭੁੱਖਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਾਕਡਾਊਨ ਦੇ ਐਲਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਸੰਕਟ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਪੈਦਲ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ ਹਨ। ਇਸ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪਰਵਾਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਮੱਧ ਵਰਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਫੋਨ ਚੁੱਕਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਠੇਕੇਦਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ।

ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਾਮੇ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ 

ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਗਏ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਏ ਪਰਵਾਸੀ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਭੱਜ ਗਏ। ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੋਕ ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਇਸ ਘੜੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡੰਭੇ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਲੇ। ਲਾਕਡਾਊਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸੰਕਟ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ। ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਖੁਦ ਚਿੰਤਤ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਉਦਯੋਗ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲਣਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਆਉਣਗੇ? ਬਹੁਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਆਮ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ। ਮਾਲਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਕਡਾਊਨ ਦੌਰਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੁੱਡਵਿੱਲ ਕਾਰਨ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਜੇਕਰ ਤਨਖਾਹ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਉਣਗੇ। ਦਰਅਸਲ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅਰਬਨ ਮਿਡਲ ਕਲਾਜ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰਵਾਈਵਲ ਦੀ ਵੀ ਚੁਣੌਤੀ 

ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸਰਵਿਸ ਸੈਕਟਰ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰੀਅਲ ਅਸਟੇਟ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ 1 ਲੱਖ 95 ਹਜ਼ਾਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਕੁਝ (ਤੇਲ ਰਿਫਾਇਨਰੀ, ਦਵਾਈ, ਖਾਦ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਬੰਦ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਨਅਤੀ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਉਤਪਾਦਨ ਲਗਭਗ 81 ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੇਵਾ ਖੇਤਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਮਾੜੀ ਹੈ। ਹਾਸਪਿਟੈਲਿਟੀ ਉਦਯੋਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਸਪਿਟੈਲਿਟੀ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ 5 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੋਰੋਨਾ ਸੰਕਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਹੋਟਲ ਇੰਡਸਟਰੀ, ਟ੍ਰੈਵਲ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਏਅਰਲਾਈਂਸ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਖਰਾਬ ਹੈ। ਏਅਰ ਲਾਈਨਜ਼ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ 2020-21 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿਮਾਹੀ ਵਿਚ 4 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ  ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।