ਦਬੇ ਕੁਚਲੇ, ਦਲਿਤ ਤੇ ਪੱਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਮਸੀਹਾ ਡਾ.ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤੇ ਸ਼ਖਸੀਅਤ

04/14/2021 1:00:32 PM

ਮੁਹੰਮਦ ਅੱਬਾਸ ਧਾਲੀਵਾਲ 
ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ।
ਸੰਪਰਕ ਨੰਬਰ 9855259650 
Abbasdhaliwal72@gmail.com 

ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦਬੇ ਕੁਚਲੇ, ਗ਼ਰੀਬ ਦਲਿਤ ਅਤੇ ਪਛੜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦਾ ਆਗਮਨ ਦਰਅਸਲ ਕਿਸੇ ਮਸੀਹਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਅ ਰਹੇ ਗ਼ਰੀਬ ਪੱਛੜੇ ਤੇ ਦਲਿਤ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਲਈ, ਜੋ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੰਮ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। 

ਦਰਅਸਲ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਪੱਛੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ, ਜੋ ਨੌਕਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖ਼ਵਾਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਬਾਬਾ ਸਹਿਬ ਦਾ ਜੋ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਦਾਚਿਤ ਫਰਾਮੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਇਸ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਡਾ. ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭੇਦਭਾਵ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਹੋ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਭੇਦਭਾਵ ਹੋਇਆ । 

1894 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਏ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਮੁੰਬਈ (ਬੰਬਈ) ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਦਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਪਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। 1907 ਵਿਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਹ ਐੱਲਫਿੰਸਟਨ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ, ਜੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਬੰਬੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਹਰ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਬੱਚੇ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਦਿ ਬੁੱਧਾ ਐਂਡ ਹਿਸ ਧਾਮਾ' ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਮਿਆਦ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ‘ਮਹਾਨ ਉਚਾਈਆਂ’ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਜਨਤਕ ਸਮਾਰੋਹ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਦਾ ਕੇਲੁਸਕਰ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।

1912 ਤੱਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ (ਬੰਬਈ) ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਡਿਗਰੀ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੜੌਦਾ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਰਥਾਤ 1913 ਵਿਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਈਜੀਓ ਗਾਇਕਵਾਡ III (ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਗਾਇਕਵਾਡ) ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਕੀਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ £ 11.50 (ਸਟਰਲਿੰਗ) ਦੀ ਬੜੌਦਾ ਸਟੇਟ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿਚ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਲਵਿੰਸਟਨ ਹਾਲ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ, ਨਾਵਲ ਭੱਠਨਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਪਾਰਸੀ ਸੀ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ, ਨਾਲ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਏ। ਜੂਨ 1915 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐੱਮ.ਏ. ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਇਤਿਹਾਸ, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਥੀਸਿਸ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ।

1916 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐੱਮ.ਏ. ਲਈ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਥੀਸਿਸ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਡਿਵੀਡੈਂਡ ਆਫ ਇੰਡੀਆ-ਏ ਹਿਸਟੋਰਿਕ ਐਂਡ ਐਨਾਲਿਟਿਕਲ ਸਟੱਡੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਤੀਜੀ ਥੀਸਿਸ ਲਈ ਲੰਡਨ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1927 ਵਿਚ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਐੱਚ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 9 ਮਈ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਟੇਨਨਵੀਸਰ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕੈਨਿਜ਼ਮ, ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪੇਪਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1916 ਵਿਚ ਗ੍ਰੇਜ਼ ਇਨ ਵਿਚ ਬਾਰ ਕੋਰਸ ਲਈ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਥੀਸੀਸ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੂਨ 1917 ਵਿਚ ਉਹ ਭਾਰਤ ਪਰਤ ਆਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੜੋਦਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਸਤਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਇਕ ਜਰਮਨ ਪਣਡੁੱਬੀ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਡੁੱਬ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 4 ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਥੀਸੀਸ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੰਡਨ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ 1921 ਵਿਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। 1923 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਮ ਆਫ ਦੀ ਰੁਪੀ: ਇਟਸ ਓਰੀਜਨ ਐਂਡ ਸਲੂਸ਼ਨ" ਨਾਮ ਦੀ ਥੀਸਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਡੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੀਜੀ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਡਾਕਟਰ, ਐਲ.ਐਲ.ਡੀ., ਕੋਲੰਬੀਆ, 1952 ਅਤੇ ਡੀ. ਲਿਟ., ਓਸਮਾਨਿਆ, 1953, ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 1920 ਈ. ਵਿੱਚ ‘ਵੀਕਲੀ ਨਾਇਕ’ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ’’ਲੀਡਰ ਆਫ ਸਾਇਲੰਟ’’ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ 1926 ਈ. ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਫਿਰ 1927 ਈ. ਵਿੱਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤੇ ਗਏ। 1928 ਈ. ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੇਂਸੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀ ਸਾਇਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। 1935 ਈ. ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਅ ਕਾਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰਾਂ 2 ਸਾਲ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਘਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਥੇ ਲਗਭਗ 50000 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1936 ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਦ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੇਬਰ ਮਨਿਸਟਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 15 ਮਈ, 1936 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਜਾਤਪਾਤ ਦਾ ਬੀਜ ਨਾਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਤਨ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਸ ’ਚ ‘ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਤਾੜਨਾ’ ਵਿਸ਼ਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1955 ਦੀ ਇੱਕ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ।

ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਵਜੋਂ ਕਿਰਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ (1940) ਤੋਂ ਬਾਅਦ 400 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਟਾਈਟਲ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਥੌਟਸ ਆਨ ਪਾਕਿ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ‘ਪਾਕਿ’ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਪਾਕਿ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸੂਬਾਈ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਆਪਣੀ ਮੰਗ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ"। ਵਿਦਵਾਨ ਵੈਂਕਟ ਧੂਲੀਲਪਾਲਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਥੌਟਸ ਆਨ ਪਾਕਿ ਨੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਣ ਗਿਆ।

ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੂਦਰ ਅਤੇ ਅਤੀ ਸ਼ੂਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ’ਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ 1946 ਦੇ ਚੋਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1939 ਈ. ਤੋਂ 1945 ਈ. ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। 15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਅ ਮਨਿਸਟਰ ਦਾ ਆਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ। 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਡਰਾਫਟ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ 26 ਨਵੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਲੋਂ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੋ ਵਾਰ ਸੰਸਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ, ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਸਟੇਟ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1952 ਅਤੇ 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 1956 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1956 ਤੋਂ 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 1962 ਤੱਕ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਪਰ ਮਿਆਦ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਬੰਬਈ ਨੌਰਥ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਲੜੀ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨਾਰਾਇਣ ਸਾਡੋਬਾ ਕਾਜਰੋਲਕਰ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਫਿਰ 1954 ਦੇ ਭੰਡਾਰਾ ਤੋਂ ਉਪ-ਚੋਣ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਜਿੱਤੀ। 

ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਖੋਜ ਲਈ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਅਤੇ ਵਕੀਲ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ, ਰਸਾਲੇ ਛਾਪਣ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨਾ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। 1956 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧੱਮਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਧਾਰਨ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। 1990 ਵਿਚ ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਹੋ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ, ਵਿਕਾਸ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਾਇਆ ਉਹ ਅਦਭੁੱਤ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕਰੀਬ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਗਰੀਬ ਦਲਿਤ ਅਤੇ ਪਛੜੇ ਵਰਗਾਂ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਸਾਫ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ, ਉਸ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਤੇ ਸਰਾਹਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਜਨਾਨੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਪੜ੍ਹਾਈ, ਬਰਾਬਰਤਾ ਅਤੇ ਉਨੱਤੀ ਵਾਸਤੇ, ਜੋ ਕਦਮ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਚੁੱਕੇ ਉਹ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਨ। (ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜਿਸ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਦੇ ਹੱਕ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੁੱਝ ਤਾਕਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਯਕੀਨਨ ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ) 

ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਹ ਹੀਰਾ ਅਰਥਾਤ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਡਾ. ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ 6 ਦਸੰਬਰ 1956 ਨੂੰ (65 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ) ਆਪਣੇ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਜੋ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਨਾ-ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹੋ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਖਲਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਗਏ, ਜਿਸ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੀ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ । 


rajwinder kaur

Content Editor

Related News