ਗਾਂਧੀ ਜੈਅੰਤੀ 2020: ਜਾਣੋ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਦੋਂ ਆਈ 'ਨੋਟ' 'ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ

ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ — ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਸਵੀਰ 1969 ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਨੋਟ 'ਤੇ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਾਲ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੋਟਾਂ ਉੱਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਿੱਛੇ ਸੇਵਾਗ੍ਰਾਮ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਾਪੂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੋਟ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਐਲ.ਕੇ.ਝਾ. ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 100 ਦੇ ਨੋਟ 'ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਿਤਾ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੁਦਰਾ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਾ ਜਾਰਜ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਿੰਗ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸਾਰਨਾਥ ਵਿਖੇ ਸ਼ੇਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

1969 'ਚ ਆਈ ਸੇਵਾਗ੍ਰਾਮ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਤਸਵੀਰ

ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1969 ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ 100 ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ 'ਯਾਦਗਾਰੀ ਨੋਟ' ਵਜੋਂ 1969 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਾਲ ਸੀ ਅਤੇ ਨੋਟਾਂ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸੇਵਾਗ੍ਰਾਮ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ ਵਾਲੇ ਕਰੰਸੀ ਨੋਟ 1987 ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਾਲੀ ਇਸ ਫੋਟੋ ਦੇ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 500 ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਅਕਤੂਬਰ 1987 ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਦੂਜੇ ਕਰੰਸੀ ਨੋਟਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ।

RBI ਨੇ 1996 ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਵਾਟਰਮਾਰਕ, ਵਿੰਡੋਡ ਸਿਕਿਓਰਿਟੀ ਥਰੈੱਡ, ਲੇਟੇਂਟ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਹੈਂਡੀਕੈਪਡ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੰਟੈਗਲੀਓ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। 1996 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1987 ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੋ ਨੋਟ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹਰ ਨੋਟ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

1996 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ ਜਿਹੜੇ ਨਵੇਂ ਨੋਟ ਆਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 5, 10, 20, 100, 500 ਅਤੇ 1000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਅਸ਼ੋਕਾ ਪਿੱਲਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪਿਤਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਫੋਟੋ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕਾ ਪਿੱਲਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੋਟ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ।

ਬਾਪੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਕਿਥੋਂ ਲਈ ਗਈ ਸੀ

ਬਾਪੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨੋਟਾਂ 'ਤੇ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਇਹ 1946 ਵਿਚ ਵਾਇਸਰਾਏ ਹਾਊਸ (ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ) ਵਿਚ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਿਤਾ ਮਿਆਂਮਾਰ (ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਰਮਾ) ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਕਟਰੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਫ੍ਰੈਡਰਿਕ ਪੇਥਿਕ ਲਾਰੈਂਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਉਥੇ ਲਈ ਗਈ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਨੋਟਾਂ 'ਤੇ ਪੋਰਟਰੇਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਨੇ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਖਿੱਚੀ ਸੀ।

1949 ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਅਸ਼ੋਕਾ ਪਿੱਲਰ ਵਾਲਾ ਨੋਟ 

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਨੋਟਾਂ 'ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਸਨ। 1949 ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਸ਼ੋਕਾ ਪਿੱਲਰ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੇਂ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਵਾਲਾ 1 ਰੁਪਿਆ ਦਾ ਨੋਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1953 ਤੋਂ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਨੋਟਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਨ 1954 ਵਿਚ 1000, 5000 ਅਤੇ 10000 ਦੇ ਉੱਚ ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਨੋਟ ਦੁਬਾਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। 1000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਇਸ ਨੋਟ 'ਤੇ ਤਨਜੋਰ ਮੰਦਰ, 5000 ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਉੱਤੇ ਗੇਟਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ 10000 ਦੇ ਨੋਟ ਉੱਤੇ ਸ਼ੇਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਸ਼ੋਕਾ ਥੰਮ ਦਾ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਸੀ। ਹਾਲਕਿ ਇਹ ਨੋਟ 1978 ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। 1980 ਵਿਚ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸੈਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।