ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਕਿਵੇਂ ਗਵਾਈ

ਪੁਰਾਤਤਵ ਮਾਹਿਰ ਐੱਮ.ਐੱਸ. ਵਤਸ ਦੇ ਇਕ ਖਾਤੇ ਮੁਤਾਬਕ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਹੜੱਪਾ ’ਚ ਖੁਦਾਈ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਮਾਤਰਾ ’ਚ ਗੰਢ ਅਤੇ ਸੜੇ ਹੋਏ ਤਿਲਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਇਹ 3050-3500 ਈਸਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਤਿਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਅਦ ’ਚ ਤਿਲ ਦਾ ਤੇਲ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ।

ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ’ਚ ਤਿਲ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਤਿਲ ’ਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ। ਤਿਲ ਦਾ ਭਾਵ ਤਿਲ ਤੋਂ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਇਕ        ਆਇਲ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨੱਥੀ ਸੀ।

ਘਾਨੀਆਂ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿਵੇਂ ਤੇਲ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਉਦਾਹਰਣ ਆਊਟਸੋਰਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਹ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ’ਚੋਂ ਇਕ ਸੀ। ਆਚਾਰੀਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੌਧ ਕਾਲ ’ਚ ਤੇਲ ਮਿੱਲਰਾਂ ਦੀਆਂ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਈਸਾ ਤੋਂ ਵੀ ਲਗਭਗ 400 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ।

ਜੈਤੂਨ ਦਾ ਤੇਲ ਭੂ-ਮੱਧ ਸਾਗਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸੀ। ਅੱਜ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀਆਂ ਚੋਟੀ ਦੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਲਈ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਸਤੂ ਹਨ।

ਇਕ ਖਪਤਕਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਮੁਤਾਬਕ ਤੇਲ ਉਤਪਾਦਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੇਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਹੁਨਰਮੰਦ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਅਸਲ ’ਚ ਵੱਡਾ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਦਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਲੀਵਰ ਦਾ ਡਾਲਡਾ ਵਨਸਪਤੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਡਾਲਡਾ ਨੂੰ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਘਾਨੀਆਂ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਚਾਲੂ ਸਨ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਲੋਂ ਪੇਂਡੂ ਉਦਯੋਗ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦੀ ਹਮਾਇਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਅਤੇ ਸੌਖੇ ਡਾਲਡਾ ਨੇ ਘਾਨੀਆਂ ’ਤੇ ਗੋਲ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

1970 ਦੇ ਦਹਾਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤਕ ਭਾਰਤ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ’ਚ ਲਗਭਗ 95 ਫੀਸਦੀ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਸੀ। ਖਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੇਲ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅੱਜ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢਿਆਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ’ਚ ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਤੇਲ, ਉੱਤਰੀ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦਾ ਤੇਲ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਤਿਲ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਫਸਲ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ’ਤੇ ਅਸਰ ਪਿਆ ਪਰ ਅਸਲ ਸਮੱਸਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਜੋਂ ਆਈ। ‘ਚੌਲ’ ਅਤੇ ‘ਕਣਕ’ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ’ਚ ਨਾਕਾਮੀ ਕਾਰਨ ਨਵੀਆਂ, ਲਚਕੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਉਤਪਾਦਕ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰੀਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਿਲ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਨੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਦੇਖਿਆ। ਕੀਮਤਾਂ ਵਧਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵਨਸਪਤੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਾੜ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਬਰਾਮਦ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣੀ ਪਈ। ਦਰਾਮਦ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਵਧੇਰੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਹੋ ਗਏ। ਲੋਕ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਿੱਧਾ ਵਧੇਰੇ ਤੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਸਗੋਂ ਬਿਸਕੁਟ, ਇੰਸਟੈਂਟ ਨੂਡਲਜ਼,ਅੰਸ਼ਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੇਲ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪਕਾਏ ਹੋਏ ਸਨੈਕਸ ਆਦਿ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ’ਚ ਲਿਆ ਰਹੇ ਸਨ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਡਾ. ਵਰਗੀਜ਼ ਕੁਰੀਅਨ ਨੂੰ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁਦ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਧਾਰਾ ਬ੍ਰਾਂਡ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਅਤੇ ਕੈਨੋਲਾ ਵਰਗੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸੋਮਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ।

ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਬਦਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ’ਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਮੁੜ ਤੋਂ ਵਧ ਗਈ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ’ਚ ਦੋ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ ਸੀ ਭਾਰਤ ਵਲੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ ਭਾਵ ਡਬਲਯੂ. ਟੀ. ਓ. ਸਮਝੌਤੇ ’ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਨੇ। ਇਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੌਲ, ਕਣਕ ਅਤੇ ਖੰਡ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਬਦਲ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਅਹਿਮ ਸੀ, ਉਹ ਤਿਲ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਾਮਦ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ 1998 ’ਚ ਵਾਪਰੀ ਜਦੋਂ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲ ਗਈ। ਇਹ ਗੰਭੀਰ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ, ਸੰਬੰਧੀ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ। ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਲਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੋਇਆਬੀਨ ਅਤੇ ਤਾੜ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵੇਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਰਾਮਦ ਤੇਲ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਨੇ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਲਗਭਗ        ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਦਾ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦਰਾਮਦਕਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ’ਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਕਟ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਵਲ ਪਰਤਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿੰਨੀ ਗੰਭੀਰ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ’ਚ ਤਾੜ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ ।

ਫਿਰ ਵੀ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕੁਝ ਅਰਥ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਲਾਗਤ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕੀ ਸਿਹਤ ਦਾਅਵਿਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਘਾਨੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਦੀ ਉੱਚ ਲਾਗਤ ਵਧੇਰੇ ਉਦਪਾਦਨ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਚੌਕਸੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਧੀਆ ਸਵਾਦ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਘਾਨੀ ਉਤਪਾਦਿਤ ਤੇਲ ਮੌਜੂਦਾ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਇਕ ਰਾਹ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵਿਕਰਮ ਡਾਕਟਰ