ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ’ਚ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੇ ਮੋਹਰੇ

ਬਿਹਾਰ ’ਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਅਜੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਬਿਸਾਤ ਨਹੀਂ ਵਿਛੀ ਹੈ ਪਰ ਸਿਆਸੀ ਖਿਡਾਰੀ ਚਾਲ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਤਾ ਦਲ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸ਼ਿਆਮ ਰਜਕ ਦਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ।

ਸ਼ਿਆਮ ਰਜਕ ਨੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਚੋਣ ਲੜਨ ਲਈ ਟਿਕਟ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਇਹ ਅਣਗੌਲੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਸਤੀਫ਼ੇ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਲਾਲੂ ਯਾਦਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ।

ਰਾਜਕ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਲਾਲੂ ਯਾਦਵ ਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਐੱਨ. ਡੀ. ਏ. ਦੇ ਨਵੇਂ ਸੁਪਰੀਮੋ ਅਤੇ ਲਾਲੂ ਯਾਦਵ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੇਜਸਵੀ ਯਾਦਵ ਸਿਆਸੀ ਮੰਚ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ? ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਕ੍ਰਿਮੀ ਲੇਅਰ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿਚ ਅਤਿ ਦਲਿਤ ਅਤੇ ਅਤਿ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕੀ ਤੇਜਸਵੀ ਇਹ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰਜਕ ਵਰਗੇ ਦਲਿਤ ਨੇਤਾ ਦੇ ਪਾਰਟੀ ਛੱਡਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਕੀ ਹੋਣਗੇ? ਜਾਂ ਰਾਜਕ ਦੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ?

ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ : ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ 2-3 ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੇ ਬਿਹਾਰ ’ਚ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ’ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜਗਾਇਆ ਹੈ। ਪਟਨਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਤ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦੀ ਸੀਮਾ 50 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ 65 ਫੀਸਦੀ ਕਰਨ ਦੇ ਬਿਹਾਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ 10 ਫੀਸਦੀ ਜੋੜ ਕੇ ਕੁੱਲ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ 75 ਫੀਸਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਮੰਨਿਆ।

ਹੁਣ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨਿਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਅਦਾਲਤ ਇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।

ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਇਕ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਵੱਡੀਆਂ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੱਡੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਤਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਲਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਘਟਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪੱਛੜੀਆਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਵੀ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਵਿਚ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਨਿਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਅਤਿ ਪੱਛੜਿਆਂ ਅਤੇ ਅਤਿ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਲਾਲੂ ਯਾਦਵ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੀਆਂ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਿਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣੀ ਪਈ। ਨਿਤੀਸ਼ ਨੇ ਅਤਿ ਪੱਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਕੇ ਲਾਲੂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਆਪਣੇ ਦਮ ’ਤੇ ਬਹੁਮਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਉਪੇਂਦਰ ਕੁਸ਼ਵਾਹਾ ਅਤੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਸੈਣੀ ਵਰਗੇ ਆਗੂ ਅਤਿ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਹਲਕਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੇ। ਰਾਮ ਵਿਲਾਸ ਪਾਸਵਾਨ ਨੇ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਪੂਰੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਫੈਲ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਚਿਰਾਗ ਪਾਸਵਾਨ ਆਪਣਾ ਕਿਲਾ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਦਲਿਤ ਅਤੇ ਪੱਛੜੇ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਜੱਥਾ ਜੋ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਹੈ, 1974 ਦੇ ਬਿਹਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਪੁਰਾਣੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਆਗੂ ਅੱਗੇ ਆਏ।

ਬੀ.ਜੇ.ਪੀ. ਦਾ ਦਾਅ : ਸ਼ਿਆਮ ਰਜਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਉਹ ਧੋਬੀ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ‘ਜਿਸ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਗਿਣਤੀ ਉਸ ਦਾ ਓਨਾ ਹਿੱਸਾ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਹੈ, ਨਿਤੀਸ਼ ਅਤੇ ਤੇਜਸਵੀ ਨੇ ਵੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਰਜਕ 2009 ਤੱਕ ਲਾਲੂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਤੀਸ਼ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਿਆ। 2020 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਤੀਸ਼ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਤਾ ਦਲ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 2020 ਵਿਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ 2024 ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀ ਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਨਤਾ ਦਲ ਤੋਂ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਨਿਤੀਸ਼ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਨਿਤੀਸ਼ ਬਨਾਮ ਤੇਜਸਵੀ : ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਜਨਗਣਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਦਲਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਾਤ ਚਮਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਗੂ ਜਗਜੀਵਨ ਰਾਮ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਮੀਰਾ ਕੁਮਾਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਸਪੀਕਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੀ ਪਰ ਜਨਤਕ ਆਗੂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਮਾਇਆਵਤੀ ਦੇ ਕੱਦ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਡਾ ਆਗੂ ਉੱਭਰ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ।

ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਾਤ ਦੁਸਾਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਰਾਮ ਬਿਲਾਸ ਪਾਸਵਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਚਿਰਾਗ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ ਭੋਲਾ ਪਾਸਵਾਨ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਇਸੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਰਾਮ ਬਿਲਾਸ ਦਾ ਭਰਾ ਪਸ਼ੂਪਤੀ ਪਾਰਸ ਵੱਖਰੀ ਪਾਰਟੀ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਅਤਿ ਪੱਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਨਿਤੀਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਪੱਛੜੇ ਅਤੇ ਅਤਿ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਤੇਜਸਵੀ ਲਈ ਅਤਿ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਅਤਿ ਪੱਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰੱਖਣਾ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ।

ਸ਼ੈਲੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ