ਭਾਰਤ ਦਾ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ’ ਕਿਤੇ ‘ਜ਼ਹਿਰਕਾਲ’ ਵਿਚ ਨਾ ਬਦਲ ਜਾਵੇ

ਕੱਲ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ 75 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜੇਕਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼-ਮਿਆਂਮਾਰ ਸਰਹੱਦ ’ਤੇ ਟੇਕਨਾਫ ਤੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸਰਹੱਦ ’ਤੇ ਤੋਰਖਮ ਤੱਕ ਇਕ ਸੱਭਿਅਤਾਗਤ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਹੁੰਦੀ। ਇਕ ਸੱਚਾ ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ ਛੋਟਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕੀ ਇਹ ਪੂਰਬ ’ਚ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ’ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 2 ਭਾਰੀ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਸਥਾਈ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੀ, ਜੋ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਭੂਮੀ ਵੱਲੋਂ ਤਾਜ ਪਹਿਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਪਰਿਕਲਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਕੀ ਵੰਡ ਜਾਂ ਸੰਤੁਲਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਜੇਕਰ ਇਹ 1947 ’ਚ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ’ਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 1971 ’ਚ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਹ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਜੋ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ’ਚ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਚ ਦਫਨ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਸੀਂ ਇਕ ਸਬੰਧਤ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਸਲ ’ਚ ਵੰਡ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ? ਕੀ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਸਲ ’ਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਧਾਰਮਿਕ ਵੰਡ ’ਚ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਕੀ 1000 ਈ. ਅਤੇ 1700 ਈ. ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਮੁਸਲਿਮ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਕ 70 ਤੋਂ ਉੁਪਰ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਪਾੜਾ ਵਧਿਆ। ਇਕ ਚਲਾਕ ਪਰ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੱਖ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ‘ਫਿਰੰਗੀ’ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣ ਗਏ। 1857 ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗਰਾਮ ਸੀ। 1888 ’ਚ ਮੇਰਠ ’ਚ ਸਰ ਸਈਅਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਕਥਾ ਅਖੀਰ 1943 ’ਚ ਨਾਗਪੁਰ ’ਚ ਸਾਵਰਕਰ ਵੱਲੋਂ ਖਤਮ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ 2 ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਕ ਮਿੱਟੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕੀਤੀ ਜੋ 1947 ’ਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ।

ਸਰ ਸਈਅਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਨੇ 14 ਮਾਰਚ 1888 ’ਚ ਮੇਰਠ ’ਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਹੁਣ ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਸਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੱਥਿਆਰ ਅਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਾਕਮ ਕੌਣ ਹੋਵੇਗਾ? ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ’ਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ 2 ਰਾਸ਼ਟਰ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਇਕ ਹੀ ਸਿੰਘਾਸਨ ’ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਸਕਣ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ’ਚ ਇਕਸਾਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਣ?’’ ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ।

1908-09 ’ਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੇਤਾ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ‘‘ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਮਹਾਨ ਮੁਸਲਿਮ ਸਾਮਰਾਜ ’ਚ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।’’

ਮਹਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ 14 ਦਸੰਬਰ 1924 ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ’ਚ ਲਿਖਿਆ, ‘‘ਮੇਰੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਕੋਲ 4 ਮੁਸਲਿਮ ਸੂਬੇ ਹੋਣਗੇ (1) ਪਠਾਨ ਸੂਬਾ ਜਾਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ, (2) ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, (3) ਸਿੰਧ ਅਤੇ (4) ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ। ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ’ਚ ਠੋਸ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਸੂਬਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੱਡਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਸੰਯੁਕਤ ਭਾਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੰਡ ਹੈ। ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇਕ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਰਤ।’’

ਸਰ ਮੁਹੰਮਦ ਇਕਬਾਲ ਨੇ 29 ਦਸੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਅਖਿਲ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ 25ਵੇਂ ਸੈਸ਼ਨ ’ਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ’ਚ ਤਰਕ ਦਿੱਤਾ, ‘‘ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਮੰਗਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਅੱਗੇ ਵਧਾਂਗੇ। ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ, ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਬੇ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਵੈ-ਸ਼ਾਸਨ।’’

ਵਿਨਾਇਕ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ 1937 ’ਚ ਕਰਣਾਵਤੀ ’ਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੇ 19ਵੇਂ ਸੈਸ਼ਨ ’ਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ’ਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਅਖੌਤੀ ਫਿਰਕੂਪੁਣਾ ਸਵਾਲ ਹਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਪ੍ਰਪੱਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ’ਚ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੋਗ ਦਾ ਹੱਲ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਕਰਨਾ ਵੱਧ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਆਓ, ਅਸੀਂ ਬੇਰਹਿਮ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰੀਏ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੱਜ ਇਕਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਜਾਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ’ਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ।’’

ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾਹ ਨੇ 1940 ’ਚ ਲਾਹੌਰ ’ਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਭਾਸ਼ਣ ’ਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਦਰਸ਼ਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਕੱਠੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸਲ ’ਚ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ।’’

ਅਖੀਰ ’ਚ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ 15 ਅਗਸਤ 1943 ਨੂੰ ਨਾਗਪੁਰ ’ਚ ਇਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ’ਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ, ‘‘ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋ ਵੱਖਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹਨ।’’ 200 ਮਿਲੀਅਨ ਮੁਸਲਮਾਨ 75 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਾਢੇ 7 ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ’ਚ ਵੰਡ ਦੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਕੀ ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤਕਾਲ’ ਨੂੰ ਅਗਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀ ਕਾਲ ’ਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਦੇਵੇਗਾ? ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ।

ਮਨੀਸ਼ ਤਿਵਾੜੀ