ਜਨਮ ਦਿਨ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼: ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਭੀਸ਼ਮ ਪਿਤਾਮਾ ''ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ''

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ (27 ਜੂਨ 1919-01 ਫਰਵਰੀ 2020), ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਇਕ ਫਰਵਰੀ 2020 ਨੂੰ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ। 27 ਜੂਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਐ। ਕੰਵਲ ਸਾਹਿਬ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਮੁਲਾਕਾਤ,ਜੋ ਲੇਖਕ(ਸਤਵੀਰ ਸਿੰਘ ਚਾਨੀਆਂ)ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੂ-ਬ-ਹੂ, ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਆ:-
ਸ.- ਕੰਵਲ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਮੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ?
ਜ.- 27 ਜੂਨ 1919 ਦਾ ਜਨਮ ਐ ਮੇਰਾ। 3 ਭਰਾ ਤੇ 3 ਭੈਣਾਂ ਹੋਏ ਆਂ ਅਸੀਂ। 5 ਕੁ ਸਾਲ ਉਮਰ ਸੀ ਮੇਰੀ, ਜਦ ਬਾਪ ਮ੍ਹਾਲਾ ਸਿੰਘ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਦੀ 1943 ਵਿੱਚ ਬੀਬੀ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਚਾਰ ਬੇਟੀਆਂ ਤੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।

ਸ.-ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਤਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗੀ?
ਜ.-ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਖਿਆਲ ਕੁੱਝ ਆਮ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਗੁਜਰਨ ਲਈ ਉਡਾਰੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਕੂਲ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਗੈਰ ਸਿਲੇਬਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਅਵੱਲਾ ਸ਼ੌਂਕ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਵਕਤ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤ ਲਿਖਣ ਦੀ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਖਤ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਮੋੜਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਮਲਾਇਆ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਗਿਆ। ਉਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ, ਗੁਰਪੁਰਬ ਸਮੇਂ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਵਿਚ ਲਿਖੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਬੰਧੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹੀ। ਸੰਗਤ ਵਲੋਂ ਭਰਪੂਰ ਦਾਦ ਦਿੱਤੀ । ਜਿਸ ਵਜਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਿਆ ।ਉਥੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ' ਕੰਵਲ ' ਤਖ਼ੱਲਸ ਦਿੱਤਾ । ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ, ਇਸ ਕਦਰ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕਿ ਜਦ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਢੁੱਡੀਕੇ ਤੋਂ 6 ਆਨੇ ਚ ਟਾਂਗਾ ਫੜ ਕੇ ਮੋਗਾ ਤੇ ਮੋਗਿਓਂ 14 ਆਨੇ ਵਿੱਚ ਮਾਲਵਾ ਬੱਸ ਫੜ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ। ਲਾਹੌਰ 3 ਘੰਟੇ ਸਟੇਅ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਦੋਂ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਘੁੰਮਣਾ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਉਸੇ ਬੱਸੇ ਸ਼ਾਮ ਢਲੇ, ਘਰ ਆ ਪਹੁੰਚਣਾ। ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਨੇ ਬਹੁਤਾ ਤੇ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਮੈਨੂੰ।

ਸ.- ਮਲਾਇਆ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਤੁਸਾਂ, ਤਾਂ ਮਲਾਇਆ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਸੰਗ ਬਾਰੇ ਵੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਓ?
ਜ.- ਉਥੇ ਗੁਆਂਢ ’ਚ ਚੀਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਮੇਰੇ। ਉਸ ਘਰ ਮੇਰੀ ਹਮ ਉਮਰ ਲੜਕੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਗਏ। ਤਦੋਂ ਉਹਦੇ ਘਰ ਕਾਫੀ ਆਉਣ ਜਾਣ ਹੋ ਗਿਆ । ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਅਤੇ ਮੈਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ। ਉਸ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਘਰੇਲੂ ਮਜਬੂਰੀ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਆਉਣਾ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਮੇਰਾ ਮੁੜ ਗੇੜਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਇਕ ਅਧੂਰੀ ਸਤਰ ਦੀ ਤਰਾਂ ਰਹੀ।

ਸ.-ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆਂ?
ਜ.- 1937 ਦੇ ਕਰੀਬ ਕੁੱਝ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਅੰਬਰਸਰ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਪਾਸ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਮੇਰਾ ਕੱਚਾ ਖਰੜਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੁਤਾਸਰ ਹੋਣੋ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਮੇਰੀ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਦੀ ਬੜੀ ਸਿਫਤ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਲ ਬਿਠਾ ਕੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਉੱਪਰ ਇਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉਸ ਕੱਚੇ ਖਰੜੇ ਨੂੰ 'ਜੀਵਨ ਕਣੀਆਂ' ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਛਾਪ ਦਿੱਤਾ।

ਸ.-ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਨਾਵਲ ਵੱਲ ਕਿਵੇਂ ਮੋੜਾ ਪਿਆ?
ਜ.-ਘੋਨਾ ਸਿੰਘ ਨਾਮੇ ਮੇਰੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵੇਲੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਫ਼ੌਜ ਵਲੋਂ ਅਰਬ ਦੀ ਲਾਮ ’ਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਘਰ ਆਏ। ਗੋਰਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁਰੱਬੇ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰ:77 ਵਿਚ ਅਲਾਟ ਕਰਤੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਉਥੇ ਕਈ ਵਾਰ ਮਹੀਨਾ ਮਹੀਨਾ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿ ਆਉਂਦਾ। ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਵਾਲੀਬਾਲ ਖੇਡਦਾ। ਖੇਡ-ਖੇਡ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਹਮ ਉਮਰ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਬੇਲੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੌਕੇ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਝੂਠੇ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਚਾੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਨੋ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।

ਸ.- ਪਾਠਕ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਣਗੇ ਕਿ ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਸੀ?
ਜ.- ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵੈਲੀ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਲੜਕੇ ਦਾ ਬਾਪ ਬੜੀ ਇੱਜ਼ਤ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜੱਜ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਉਸ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ। ਉਸ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਬੋਲ ਬੁਲਾਰਾ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਿਓਂ ਜੋ ਉਹ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਤੋਂ ਨਹਿਰੀ ਸੜਕੇ ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਆਉਂਦੇ 8 ਕਿ,ਮੀ. ਪਿੱਛੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਪ ਦੀ ਧੌਣ ਵੱਢ ਕੇ, ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਧੜ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਤਲਖ ਕਲਾਮੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਨਜ਼ਰੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਕਾਤਲਾਂ ’ਚ ਲਿਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ’ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋ ਗਈ ।
ਮੈਂ ਇਸ ਦਰਦ ਨੂੰ 'ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ' ਦੇ ਕੱਚੇ ਖਰੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਪਾਸ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਇਸਤਰਾਂ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਛਪ ਗਿਆ।

ਸ.-ਤੁਸਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਸ਼੍ਰੋ.ਗੁ.ਪ੍ਰ.ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ?
ਜ.-ਜਦ ਮੈਂ ਅੰਬਰਸਰ 'ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ' ਦਾ ਖਰੜਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਮੁਤਾਸਰ ਹੋਣੋ ਰਹਿ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਉਹਨੇ ਉਹੀ ਖਰੜਾ ਤਦੋਂ ਸ਼੍ਰੋ. ਗੁ.ਪ੍ਰ. ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ।ਉਸ ਦੀ ਬੇਟੀ ਜਸਵੰਤ ਕੌਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਐੱਮ.ਐੱਲ.ਏ ਬਣੀ, ਵੀ ਅੱਸ਼ ਅੱਸ਼ ਕਰ ਉੱਠਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਉਚੇਚੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸ਼੍ਰ. ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ 90 ਰੁ: ਪ੍ਰਤੀ ਮਾਹ ਤੇ ਕਲਰਕ ਗਰੇਡ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਭਰਤੀ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਵੀ ' ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ' ਨਾਵਲ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਮੈਨੂੰ ,ਉਚੇਚ ਮਿਲਣ ਆਏ।

ਸ.-ਸ਼੍ਰੋ. ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਕੀਤੀ?
ਜ.-ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਤਾਂ ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਕੀਤੀ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਆਜ਼ਾਦ ਖਿਆਲ ਦਾ ਬੰਦਾ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਡਾਰੀਆਂ ਭਰਨੀਆਂ ਲੋਚਦਾ ਸਾਂ। ਪਰ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਘੁਟਨ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਰੌਲਿਆਂ ਵੇਲੇ ਜਦ ਪੋਠੋਹਾਰ 'ਚ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੀੜਤਾਂ ਲਈ ਮਾਇਕ ਮਦਦ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ। ਮੀਰਪੁਰ ਦੀ ਛਾਉਣੀ ’ਚੋਂ ਕਮੇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਹਥਿਆਰ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਲਈ ਤਕਸੀਮ ਕਰਵਾਏ। ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ।

ਸ.-ਸੰਨ 47 ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕਿੰਞ ਰਹੇ?
ਜ.-ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜਿਸ ਦਾ ਹੱਥ ਕਿਧਰੇ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ । ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਮੱਦੋਕੇ ਕਾਫੀ ਮੁਸਲਿਮ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪਰ ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਸੀ ਉਹ ਪਾਕਿ: ਦੇ ਇਲਾਕੇ ’ਚੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੋ ਰਹੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। 14-15 ਗੱਭਰੂਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਰੱਖਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਰਾ ਨੂੰ ਆਂਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤੀ। ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਗੱਡਿਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਧਵਾਂ ਬੇਟ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿੰਨਾਂ ਸਮਾਂ ਵੀ ਉਹ ਉਥੇ ਰਹੇ ਰਸਦ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੱਠਾ ਦੱਥਾ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਪਹੁੰਚਾਂਦੇ ਰਹੇ।

ਸ. - ਸੰਨ 47 ਵੇਲੇ ਦੀ ਹਿਜਰਤ ਸਬੰਧੀ ਹੋਰ ਬਿਆਨ ਕਰੋ?
ਜ.- ਕੋਈ 14-15 ਘਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਖ਼ੈਰਦੀਨ ਮੁਸਲਿਮ ਸਾਡਾ ਸੀਰੀ ਸੀ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੋਂ 10 ਕੀ ਮੀਲ ਉਰਾਰ ਬੈਠਾ ਹੈ ਉਹ। ਕਾਜ਼ੀ ਦਾ ਬੇਟਾ ਉਮਰਦੀਨ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰਲੇ ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ ਦੁਕਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਕਾਫੀ ਮੁਹੱਬਤ ਸੀ। ਇਹ, ਸੁਰਾਜਦੀਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧੂ ਵੀ ਸਿੰਧ ਵਿਚ ਹੀ ਬੈਠੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਦੋ ਦਫਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਓਧਰ ਮਿਲ ਆਇਐਂ। ਉਹ ਵੀ ਦੋ ਦਫਾ ਇਧਰ ਆ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। 'ਕੱਠਿਆਂ ਕੌਡੀਆਂ ਖੇਡਣੀਆਂ, ਪਸ਼ੂ ਚਰਾਉਣਾ, ਟੋਭਿਆਂ ਤੇ ਨਹਾਉਣਾ। ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ। ਕਰੀਬ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੀ ਸਨ। ਸੋ ਦਿਨ ਤਿਓਹਾਰ ਤੇ ਵਿੱਤ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹੀ ਕਰਦੇ । ਭਲੇ ਦਿਨ ਸਨ ਉਹ ਵੀ।

ਸ.- ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ ਨਾਵਲ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਫਰਸ਼ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਰਸ਼ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੀ ਕਹੋਗੇ?
ਜ.-ਨਾਵਲ ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੀ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚ ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ। ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਲ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰਤਾ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਮੇਰੀ ਕਲਮ ਨਿਰੰਤਰ ਚਲਦੀ ਰਹੀ। ਦੋ ਦਰਜਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ, ਤਾਰੀਖ ਵੇਖਦੀ ਹੈ, ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ, ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ ਨਾਵਲ ਖਾਸੇ ਮਕਬੂਲ ਹੋਏ। ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਰੇ ਆਰਟੀਕਲ ਬਰਾਬਰ ਛਪਦੇ ਰਹੇ।

ਸ.- ਡਾਕਟਰ ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ (ਤੁਹਾਡੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ )' ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ ' ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਕੀ ਕਹੋਗੇ ?
ਜ.- ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ, ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜਸਵੰਤ, ਮੇਰੀ ਲਿਖਣ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮੁਤਾਸਰ ਹੋਈ। ਕੁੱਝ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ। ਆਖੀਰ ਅਸਾਂ ਦੋਹਾਂ 'ਕੱਠਿਆਂ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਅਕਤੂਬਰ 1997 ’ਚ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਬੀਮਾਰ ਰਹਿ ਕੇ ਉਹ ਚੱਲ ਵਸੀ।

ਸ.-'ਐਨਿਆਂ ’ਚੋਂ ਉਠੇ ਕੋਈ ਸੂਰਮਾ 'ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸੋਚ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਿਐ। ਕੀ ਕਹੋਗੇ?
ਜ.-ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀ ਤਾਂ ਏਡੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਪਰ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮੁਦੱਈ ਰਿਹੈਂ। ਤਬਾਹ ਹੁੰਦਾ ਪੰਜਾਬ ਮੈਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਸਕ ਹਾਂ। ਸੈਂਟਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਕਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਵੋਟ ਰਾਜ ਨੀਤੀ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਹਾਲੋਂ ਬੇਹਾਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਐ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਥੀਮ ਇਹੋ ਸੀ ਬਈ ਕੋਈ ਮਰਦ ਮੁਜਾਹਦ ਉਠੇ ਅਤੇ ਮੰਝਧਾਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਕੰਢੇ ਲਾਵੇ।

ਸ.-ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋ। ਕੁੱਝ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ?
ਜ.- 1954 ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਦਫਾ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ ਰਿਹੈਂ। ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਅਪਗਰੇਡ, ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ, ਲਾਇਬਰੇਰੀ, ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਫਿਰਨੀ ਅਤੇ ਲਿੰਕ ਸੜਕਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਝਗੜੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਨਬੇੜਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕੀਤੀ। ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਸਾਨੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸਦਾਂ ਹੀ ਭੁਗਤਿਐਂ।

ਸ. - ਕੁੱਝ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸੋ?
ਜ. - ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ 'ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਾਹਿਤਕਾਰ' ਅਵਾਰਡ । ਪਰ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਐਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਵਲੋਂ ਮਿਲੀ ਦਾਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਪਰਸੰਸਾ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਹੀ ਨੇ।

ਸ.-ਅੱਜ ਕੱਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਹੰਡਾਅ ਰਹੇ ਹੋ। ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਦੈ?
ਜ.-ਹੁਣ ਮੈਂ 98 ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਜਜ਼ਬਾ ਤਾਂ ਉਹੀ ਆ ਪਰ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਬੱਲ ਨਾ ਰਿਹਾ । ਹਾਂ,ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਫ਼ਰ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹਾਂ। ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਬਣਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਨਿਭਾਅ ਰਿਹੈਂ। 'ਪੁਨਿੰਆਂ ਦਾ ਚੰਨ' ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣਾ ਕਲਮੀ ਸਫਰ ਵੀ ਹੰਢਾਅ ਲਿਐ। ਬਸ ਇਕੋ ਰੀਝ ਬਾਕੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭਲਾ ਲੋਚਦੈਂ। ਪੰਜਾਬੀ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣ। ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦਲਦਲ ’ਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੇੜੀ ਕੱਢਣ ਲਈ 'ਐਨਿਆਂ ਚੋਂ ਉਠੇ ਕੋਈ ਸੂਰਮਾ।'

ਸ.-ਨਵੀਂ ਸਵੇਰ(ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ) ਲਈ ਕੋਈ ਸੁਨੇਹਾਂ ਦਿਓ?
ਜ.-ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ, ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਵੈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜੀ ਰੱਖੋ। ਮੰਜ਼ਲ ਆਪੇ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਭਾਰ ਹੈ। ਸੋ ਕੌਮ ਅਤੇ ਵਤਨ ਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬਲ ਕਰੋ।
ਫੋਟੋ: ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ

ਸਤਵੀਰ ਸਿੰਘ ਚਾਨੀਆਂ
92569-73526