ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਡਾ. ਬੀ. ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ

ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਅਤੇ ਜਾਤ ਅਧਾਰਿਤ ਭੇਦਭਾਵ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਅਮਲਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਛੂਤਾਂ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਮਹਾਨ ਰੂਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਸਨ , ਸੰਤ ਚੋਖਾਮੇਲਾ, ਸੰਤ ਕਬੀਰ ਦਾਸ, ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ, ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਰਮਹੰਸ ਅਤੇ ਸੰਤ ਤੁਕਾਰਾਮ।

19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹਾ ਲੜਕਾ ਸਕੂਲ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬੈਠਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਉਸ ਲਈ ਕੋਈ ਮੁੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਅਛੂਤ ਜਾਤੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਲਾਸ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਕ ਵਾਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਫੁਫੇਰੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭੂਆ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਅਛੂਤ ਹੈ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਧ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।

ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਕਿਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਉਹ ਇਕ ਜਨਤਕ ਨਲਕੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਰੁਕਿਆ। ਅਛੂਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਨਲਕੇ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਟਮਾਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਬੱਚਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਡਾ. ਭੀਮ ਰਾਓ ਰਾਮਜੀ ਅੰਬੇਡਕਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891 ਨੂੰ ਮਹੂ ਆਰਮੀ ਛਾਉਣੀ ’ਚ ਪਿਤਾ ਰਾਮਜੀ ਮਾਲੋਜੀ ਸਕਪਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਭੀਮਾਬਾਈ ਮੁਰਬਦਕਰ ਸਕਪਾਲ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ 14ਵੀਂ ਸੰਤਾਨ ਸਨ।

ਬਚਪਨ ’ਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ, ਜਾਤ-ਆਧਾਰਿਤ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਵਰਗੀਆਂ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਛੱਡੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੌੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ’ਚ ਜਾਤੀਵਾਦ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਿਰਫ 6 ਸਾਲ ਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਇਹ ਮਿਸਾਲੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ, ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਕਦੇ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਇਕ ਅਦੁੱਤੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ।

ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ, ਅਛੂਤਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ 1927 ’ਚ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਮਰਾਠੀ ਪੰਦਰਵਾੜਾ ਰਸਾਲੇ 'ਮੂਕਨਾਇਕ' ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ 'ਬਹੁਸ਼ਕ੍ਰਿਤ ਭਾਰਤ' ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। 1936 ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਇੰਡੀਪੈਂਡਿਟ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ' ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਇਸ ਨੇ 1937 ਦੀਆਂ ਮੁੰਬਈ ਚੋਣਾਂ ’ਚ 13 ਰਾਖਵੀਆਂ ਅਤੇ 4 ਜਨਰਲ ਸੀਟਾਂ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਚੋਣ ਲੜੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 11 ਰਾਖਵੀਆਂ ਅਤੇ 3 ਜਨਰਲ ਸੀਟਾਂ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ।

1927 ਵਿਚ ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮਹਾੜ ਵਿਚ ਚਵਦਾਰ ਸਰੋਵਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਇਕ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ’ਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ੁੱਧ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ’ਚ ਅਸ਼ੋਕ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

14 ਅਕਤੂਬਰ 1956 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀਅਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਅਥਾਹ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੂਜੀ ਗੋਲਮੇਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੌਰਾਨ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਗੇ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਲਈ ਘੱਟ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹੋਵੇ। ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ ਪਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਾਂਝੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਨਾਲ ਅਹਿੰਸਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਅਡੋਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਵਰਗ ਇਕਜੁੱਟ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨਾ ਹੋਣ।
-ਬੰਡਾਰੂ ਦੱਤਾਤ੍ਰੇਯ (ਰਾਜਪਾਲ, ਹਰਿਆਣਾ)