ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਣ ਅਤੇ ਸੰਘਵਾਦ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗਾ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ

ਸੰਜੀਵ ਪਾਂਡੇ

ਕੋਵਿਡ-19 ਨੂੰ ਹੁਣ ਇਕ ਮੌਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਲੈਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਂਝ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਭਾਵੇਂ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਅਰਾ ਹੈ ਪਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਇਆ। ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਹੀਰਾਕੁੰਡ ਅਤੇ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਲਈ ਨਹਿਰੂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਿਲਾਈ, ਬੋਕਾਰੋ, ਦੁਰਗਾਪੁਰ ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਏ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਕਰੋੜਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਹੋਇਆ। ਦੇਸ਼ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਣ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣੇ। ਏਮਜ਼ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂਕਿ ਗਰੀਬ ਵੀ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣ ਸਕਣ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ? ਸਰਕਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੈ? ਜਨਤਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਏਅਰ ਇੰਡੀਆ, ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਮੌਜੂਦਾ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਹੈ?

ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ 
ਕੋਵਿਡ -19 ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਓ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕੋਵਿਡ -19 ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਮੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਮੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਵਿਕਾਸ ਹੈ। ਇਹੀ ਮੌਕਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਬਣਾ ਕੇ ਪਿਛਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਰਗੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ, ਜਿਥੇ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਵੱਸਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੁਆਰਾ ਭਿਲਾਈ, ਬੋਕਾਰੋ ਅਤੇ ਦੁਰਗਾਪੁਰ ਸਟੀਲ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਹੀ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ 130 ਅਰਬ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਚੱਕਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਪਰ 130 ਅਰਬ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਵੇਗੀ। ਮੰਗ ਉਦੋਂ ਆਵੇਗੀ, ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਕੋਲ ਖਰਚ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੈਸਾ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਮੰਗ ਕਿੱਥੋਂ ਆਵੇਗੀ? ਸਿਰਫ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ, ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜੇਕਰ ਵਧੀ ਹੋਈ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਕੁਝ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰੇਗੀ, ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗੀ?

ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ
ਕੋਵਿਡ -19 ਨੇ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਮੌਕੇ ਨਵੇਂ ਸਲੋਗਨ, ਨਵੇਂ ਨਾਅਰਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁੰਮ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਦੂਰੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਡਿਸਟੈਂਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਦੂਰੀਆਂ ਵਧਣਗੀਆਂ। ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਵਧੇਗਾ। ਸੋਸ਼ਲ ਡਿਸਟੈਂਸ ਦੀ ਥਾਂ ਸਰੀਰਕ ਦੂਰੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸੋਸ਼ਲ ਡਿਸਟੈਂਸ ਵੱਧ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ? ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ? ਫਿਰ ਦੇਸ਼ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗਾ? ਕੋਵਿਡ -19 ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਸੁਪਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾ ਨੂੰ ਪਕਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਭਿਆਸੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਘਰੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿਖਾਇਆ  ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ, ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨਾ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਜਿਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦੇਸ਼ ਦੇ 80 ਫੀਸਦੀ ਬੱਚੇ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਕੋਵਿਡ -19 ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਉਪਕਰਣ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 45 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਅਸੰਗਠਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਆਨਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਤੇ ਫੋਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਕਿੱਥੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਗੇ ? ਦੇਸ਼ ’ਚ 42 ਫੀਸਦੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਤੇ 15 ਫੀਸਦੀ ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀ ਕੋਲ ਇੰਟਰਨੈਟ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਆਨਲਾਈਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਰਚੀ ਗਈ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਰੁੱਕ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਸਮੂਹਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਆਨ-ਲਾਈਨ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੂਗਰ ਅਤੇ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।

ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ
ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ -19 ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ। 28 ਮਈ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ 1.6 ਲੱਖ ਲੋਕ ਕੋਵਿਡ -19 ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 130 ਕਰੋੜ ਹੈ। ਅਪ੍ਰੈਸ਼ਿਤ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਨੂੰ 10 ਫੀਸਦੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਕੀਤੀ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਪੈਦਲ ਜਾ ਰਹੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਕਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਖਾਸ ਸ਼ਰਮੀਕਲ ਟ੍ਰੇਨ ਚਲਾਈ ਗਈ, ਜੋ 9 ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੀ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਆਈ ਹੈ। 

ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕਰੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ 
ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਕਲ ਵਿਚ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ -19 ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਕੋਵਿਡ -19 ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕੇਰਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਕੋਵਿਡ-19 ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਲਈ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਾਲੀਨ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਕੋਵਿਡ -19 ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।