ਭਾਰਤ ਦਾ ‘ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ’ ਕਾਰਕ : ਏਆਈ ਦੇ ਯੁੱਗ ’ਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ

ਨੈਸ਼ਨਲ ਡੈਸਕ - ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਫਰਾਂਸ ’ਚ ਏਆਈ ਐਕਸ਼ਨ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਗਭਗ 5 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ​​ਦੌਰਾਨ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 75 ਫੀਸਦੀ ਹੈ। ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਸਹਿ-ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨਾਲ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ "ਸਾਡੇ ਸਮੂਹਿਕ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਸਾਡੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕਰੇਗੀ।" ਫਿਰ ਵੀ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੂਹਿਕ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਹ ਦਿਖਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਨੂੰ ਪੈਰਿਸ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਭਵਿੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਦੁਨੀਆਂ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੈਰਾਨੀ ਦੇ, ਏਆਈ ਦੇ ਖੁਫੀਆ ਪਹਿਲੂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ, ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਕੇ, AWE : ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਿਜ਼ਡਮ ਇੰਗੇਜਮੈਂਟ ਰਾਹੀਂ ਗਿਆਨ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇਸ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ : ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉਦਯੋਗ "ਧਿਆਨ" ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਵਧਿਆ-ਫੁੱਲਿਆ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਸਾਡਾ "ਧਿਆਨ" ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ’ਚ, ਸਿਲੀਕਾਨ ਵੈਲੀ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੇ "ਧਿਆਨ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ" 'ਤੇ ਕੋਰਸ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਫਿਰ ਵੀ, 2010 ਅਤੇ 2015 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੀ, ਦੁਨੀਆ ਨੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ’ਚ ਇਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸੰਕਟ ਵੀ ਦੇਖਿਆ।

ਹੁਣ, ਗਲੋਬਲ ਹੈਲਥ ਡੇਟਾ ਐਕਸਚੇਂਜ ਨੇ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ 10-19 ਸਾਲ ਦੇ ਸੱਤ ’ਚੋਂ ਇਕ ਬੱਚਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਵਿਕਾਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ, ਦਿ ਐਂਕਸੀਅਸ ਜਨਰੇਸ਼ਨ ’ਚ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਜੋਨਾਥਨ ਹੈਡਟ ਇਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰੀ "ਕਿਸ਼ੋਰ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦਾ ਪਤਨ" ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁਣ ਸਕੂਲਾਂ ’ਚ ਸਮਾਰਟਫੋਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨਾਲ ਕਰੋ। ਆਪਣੀ ਮੋਹਰੀ ਕਿਤਾਬ ਫਲੋ ’ਚ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਮਿਹਾਲੀ ਸਿਕਸਜ਼ੈਂਟਮਿਹਾਲੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ "ਧਿਆਨ" ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ "ਮਾਨਸਿਕ ਊਰਜਾ" ਮੰਨਦਾ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਅੱਖਾਂ, ਚਮੜੀ, ਕੰਨਾਂ, ਗੰਧ ਅਤੇ ਸੁਆਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ ਲਗਭਗ 11 ਮਿਲੀਅਨ ਬਿੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੱਥੇ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ 11 ਮਿਲੀਅਨ ਬਿੱਟਾਂ ’ਚੋਂ, ਸਾਡਾ ਚੇਤੰਨ ਮਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ ਸਿਰਫ 50 ਬਿੱਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ 40 ਬਿੱਟ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੀ ਸੀਮਤ ਚੇਤਨਾ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਸੀਂ ਜੋ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਕਿਸ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ’ਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਕਿ "ਧਿਆਨ" ਇਕ ਮੁਦਰਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਚੇਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ’ਚ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਮਨੁੱਖੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਗੁਆਚੇ "ਧਿਆਨ" ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਭਿਆਸ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ’ਚ ਇਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਗਏ? ਸਮਾਰਟਫੋਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਕੀ ਅਸੀਂ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਣ ’ਚ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ? ਇਹ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਅਤੇ ਉਸ ’ਚ ਡੁੱਬਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਏਆਈ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਇਹ ਲੋੜ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾਵੇਗੀ।

ਪਿਛਲੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ’ਚ, ਮੈਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਸਮਾਰਟਫੋਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਸਤ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੂਟ ਕੈਂਪ ’ਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਬੰਧ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਭਾਰਤ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ’ਚ ਜੀਵਨ ਭਰ ਗਿਆਨ ਅਭਿਆਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਿਤੀ ’ਚ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ AWE- ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ’ਚ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਦੌੜ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿਆਣਪ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ "ਧਿਆਨ" ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਗਿਆਨ ਦੇ 4Es ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ - ਮੂਰਤੀਮਾਨ, ਅਪ੍ਰਤੱਖ, ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਗਿਆਨ। ਅੰਤਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸਨੀ ਖੋਜ ਦਾ ਇਹ ਉੱਭਰਦਾ ਖੇਤਰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਧ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਮਾਗ ’ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਸਰੀਰ, ਮਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਵਿਭਿੰਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬੁੱਧੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਪਛਾਣ ਲਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ’ਚ, ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ’ਚ 4E ਬੋਧ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ, ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉੱਭਰ ਰਹੀਆਂ ਕਲਾ, ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦੈ ਭਾਰਤ ਨੂੰ? 

ਪਹਿਲਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰ-ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿਕਸਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਸਕੂਲਾਂ ’ਚ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਇਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਕ ਫੈਸ਼ਨ ’ਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗਿਆਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਢਾਂਚਾਗਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਠੋਸ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਦੂਜਾ, ਸਾਨੂੰ ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ (AWE) ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਇਕ ਸਮੈਸਟਰ ਬਿਤਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅੰਤ ’ਚ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਗਲੇ G20 ਏਜੰਡੇ ’ਚ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਗਮ 'ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਰਟਫੋਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕਾਹਲੀ ’ਚ G20 ਨੇਤਾਵਾਂ ਲਈ, ਸੰਭਾਵੀ ਨੀਤੀਗਤ ਵਿਕਲਪਾਂ ’ਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।