ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਰੋਤ

‘ਜੇ ਪਾਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਹੈ।’ ਆਮ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਕਸਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਜਾਣਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੱਲ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਹੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਵੱਈਆ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਿੱਤਨੇਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਜਲ ਨਾਲ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਥੇ ਸਫਾਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਤੁਲਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣਾ ਤਾਂ ਛੱਡੋ, ਟੂਟੀ ਤੋਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਭਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਉਹੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਪਿੱਛੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸੀ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਸਭ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ, ਭਾਵ ਸਾਡੀ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ।

ਕਈ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਟੀਚਾ ਬਣਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਧੁੰਦਲਾ ਸੁਪਨਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਪਲਬਧ ਇਕ ਕੀਮਤੀ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦਾ ਤਿੰਨ-ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦਾ 97 ਫੀਸਦੀ ਹਿੱਸਾ ਖਾਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੀਣ ਯੋਗ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸਿਰਫ਼ 3 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ 2 ਫੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਬਰਫ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਸਿਰਫ 1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਹੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਸੋਚੋ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ 1 ਫੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਕਿਥੋਂ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗੀ, ਇਹ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ, ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਇਕ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਗਰਮੀ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗਰਮੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਨਾਲ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ।

ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਰਵੱਈਆ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਾ ਮਿਲਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਆਬਾਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਲਾਪਰਵਾਹ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਫਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਨ, ਕਾਰਾਂ ਧੋਣ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਬਰਬਾਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਆਰਸੈਨਿਕ, ਆਇਰਨ ਆਦਿ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੀਣ ਨਾਲ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਅਨੁਸਾਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ 86 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ 1600 ਜਲ-ਜੀਵ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕੰਢੇ ’ਤੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਲਗਭਗ 1.10 ਅਰਬ ਲੋਕ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੋਂ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਲਿਆਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਦਾਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਉਧਾਰ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਮੋੜਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਆ ਹੈ, ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾ ਨਾਲ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਵਰਗੇ ਸੀਮਤ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਸਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਲਾਭ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਹਰ ਕਿਸੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਣ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਜਲ ਜੀਵਨ ਮਿਸ਼ਨ ਵਰਗੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਘਰ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋ. ਮਨੋਜ ਡੋਗਰਾ