ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾ ਸਫਰ ਹੈ ਯੇ ਕੈਸਾ ਸਫਰ

ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਘਰ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਠੰਢ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਘਣੀ ਧੁੰਦ ਸੀ। ਮੈਂ ਲੰਬਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਫਿਰਨ ਪਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਠੰਢ ਕਾਰਨ ਮੇਰੇ ਦੰਦ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਫਲ ਵਿਕਰੇਤਾ, ਸਬਜ਼ੀ ਵਿਕਰੇਤਾ, ਡੋਸਾ-ਇਡਲੀ ਵਿਕਰੇਤਾ, ਕੁਲਚਾ-ਪੋਹਾ ਵਿਕਰੇਤਾ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਲਗਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਠੰਢ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਚਾਰ ਗਾਵਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਸਨ। ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੂਦ, ਪਾਲਕ, ਮੇਥੀ, ਸਰ੍ਹੋਂ ਖੁਆ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖਾਣ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਟੈਕਸੀ ਸਟੈਂਡ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੰਦੂਰ ਅਜੇ ਸੁੰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।

ਉੱਥੋਂ ਤੁਰ ਕੇ ਮੈਂ ਮਦਰ ਡੇਅਰੀ ਪਹੁੰਚੀ। ਮਦਰ ਡੇਅਰੀ ’ਤੇ ਹੋਰ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭੀੜ ਸੀ। ਸਨੈਕਸ, ਬਰੈੱਡ, ਬਿਸਕੁਟ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਡੇਅਰੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਮਦਰ ਡੇਅਰੀ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਖਰੀਦਿਆ। ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਪਰਸ ਕੱਢਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਦਰਦਨਾਕ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ - ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾ ਸਫ਼ਰ ਹੈ ਯੇ ਕੈਸਾ ਸਫਰ, ਕੋਈ ਸਮਝਾ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਜਾਨਾ ਨਹੀਂ। ਕੌਣ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਕੌਣ ਇੰਨੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਹੈ? ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਂੇਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਇਕ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਾਲਕ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਨਿਗ੍ਹਾ ਪਈ। ਕੌਣ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਮੋਬਾਈਲ ’ਤੇ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ- ਕੌਣ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਉਸ ਨੇ ਦੂਜੇ ਰਸਤੇ ਵੱਲ ਗੇਟ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ-ਉਹ ਅੰਕਲ ਜੀ ਗਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਸਟਮ ਵਿਚ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇੱਥੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਗਾਣਾ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਅਕਸਰ ਆਉਂਦੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਇਹ ਗਾਣਾ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਪਈ। ਜੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਦੱਸਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਜ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਪੈਂਦੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਉਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਖਰੀਦਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਥੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸੱਜਣ ਉੱਥੇ ਆਏ। ਮੈਂ ਤੁਰਦਿਆਂ-ਤੁਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਰਵੱਈਆ ਹੈ।

ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ-ਆਂਟੀ ​ਜੀ ​ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕੌਣ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਉਹ ਬੋਲੇ, ਇਹ ਮੇਰੀ ਗੁਆਂਢਣ ਹੈ।

ਮੈਂ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ। ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਸੋਚਾਂ ’ਚ ਪੈ ਗਈ। ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸੁਸਾਇਟੀ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਾ ਕਿ ਲਾਹਨਤ ਹੈ ਸਾਡੀ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕੌਣ ਸਾਡਾ ਗੁਆਂਢੀ ਹੈ, ਕੌਣ ਨਹੀਂ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਹ ਸੱਜਣ ਅਕਸਰ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਾਣੇ ਗਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਕੱਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਮੇਰਾ ਮਨ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ? ਉਹ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਬੱਚੇ, ਬੱਚੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਨਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਹੀ ਨਾ।

ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਕਿੰਨੇ ਇਕੱਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੀਤਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਦਫ਼ਤਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਹੋਰ ਵੀ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੰਨ ਲਓ ਕੱਲ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਕੌਣ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵੇਗਾ? ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਚਲੇ ਵੀ ਜਾਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ? ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੈਟਰੋ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸਿਸਟਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਸਬਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਡ ਦਿਓ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਦੋਸਤ ਦੀ ਮਦਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਸਹੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ।

ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਪੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੁੰਡਨ, ਨਾਮਕਰਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਾਅਵਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਈ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਚੌਥੇ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇਗਾ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਇਹੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਉਹ ਕਸਟਮ ਵਿਚ ਗਏ ਤਾਂ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣਗੇ। ਜੇਕਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਜੇ ਉਹ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਰੁਤਬਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਅੱਜ ਵੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਲੰਘ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹਨ।

ਖੈਰ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਆਦਮੀ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਪਰ ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਫਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਉੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਸੁਣ ਲੈਂਦਾ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਖੁਦ ਨਜਿੱਠਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਇਸਦੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ।

ਸ਼ਮਾ ਸ਼ਰਮਾ