ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ

ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਨੇ 28 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ’ਚ ‘ਤੁਰੰਤ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਜੰਗਬੰਦੀ’ ਉਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਜਤਾਈ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਹਾਲੀਆ ਸੰਘਰਸ਼ ਇੰਨਾ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਿਜ਼ਾਈਲ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਤਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਇਸ ਟਕਰਾਅ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ’ਚ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ‘ਪ੍ਰਾਸਾਤ ਪ੍ਰੀਹ ਵਿਹੇਅਰ’ ਮੰਦਿਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ 11-12ਵੀਂ ਸਦੀ ’ਚ ਹਿੰਦ-ਬੌਧ ਖਮੇਰ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਸ ਘਟਨਾਚੱਕਰ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ’ਤੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤਕ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਇਸ ’ਤੇ ਪਿਛਲੇ 100 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਵਾਦ ਹੈ।

‘ਪ੍ਰਾਸਾਤ ਪ੍ਰੀਹ ਵਿਹੇਅਰ’ ਨਾਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ। ‘ਪ੍ਰਾਸਾਤ’ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਸਾਦ ਸ਼ਬਦ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਵਨ। ਇਹ ਕੰਬੋਡੀਆਈ ਅਤੇ ਥਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਕਿਸੇ ਰਾਜਮਹੱਲ ਜਾਂ ਮੰਦਿਰ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਪ੍ਰੀਹ’, ਭਾਵ ਪਵਿੱਤਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰਿਯ ਜੋ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੈ। ‘ਵਿਹੇਅਰ’ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਵਿਹਾਰ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਵਾਸ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰ।

ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਇਕ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਚਾਰੋ ਪਾਸੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਤਿਅੰਤ ਰਮਣੀਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਲਾ ਅਤਿਅੰਤ ਸੂਖਮ, ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਵੈਭਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਪੱਥਰ ’ਤੇ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਉੱਤਮਤਾ ਦੀ ਛਾਪ ਹਰੇਕ ਪੱਥਰ ’ਤੇ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਿਰ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਵਿਲੱਖਣ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਮਾਣਮੱਤਾ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਥੇਰਵਾਦਾ ਬੌਧ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਹਨ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ’ਚ 50 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਧੀ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹਨ। ਚੀਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਲਗਭਗ 24 ਕਰੋੜ ਬੋਧੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁੰਨ ਹਨ। ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਚੀਨ ਦੀ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੂਜਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦਾ ਜਨਮ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਲੁੰਬਿਨੀ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ - ਬੋਧਗਯਾ, ਸਾਰਨਾਥ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ੀਨਗਰ ਭਾਰਤ ’ਚ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਿਆਨ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੜਾਅ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ। ਭਾਰਤ ’ਚ ਕਰੋੜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘਾ ਸਤਿਕਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਸਥਾਰ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰੇ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ। ਕੰਬੋਡੀਆ ’ਚ, ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅੰਗਕੋਰ ਵਾਟ ਮੰਦਿਰ ਹੈ, ਜੋ 162 ਏਕੜ ’ਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਥਾਈਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬੈਂਕਾਕ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਨੂੰ ‘ਸੁਵਰਣਭੂਮੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ’ਚ ‘ਸਾਗਰ ਮੰਥਨ’ ਦੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੂਰਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਚ ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਦੈਂਤ ਵਾਸੂਕੀ ਨਾਗ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਚਕ੍ਰੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਥਾਈਲੈਂਡ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1782 ’ਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਾਂ ’ਚ ਰਾਮ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ, ਰਾਮਾਇਣ ਨੂੰ ‘ਰਾਮਕੀਏਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣੀ ਕੋਰੀਆ ’ਚ ਲਗਭਗ 60 ਲੱਖ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੁਰੀਰਤਨਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਆਹ 48 ਈਸਵੀ ’ਚ ਕਾਰਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਕਿਮ ਸੁਰੋ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਲੱਖਾਂ ਕੋਰੀਆਈ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ’ਚ ਅਯੁੱਧਿਆ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੁਸਲਿਮ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਪਰ ਉਥੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੰਦਿਰ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਸੀਤਾ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਵਰਗੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਅਰਲਾਈਨ ਦਾ ਨਾਂ ਗਰੁੜ ਏਅਰਲਾਈਨ ਹੈ।

ਬਾਲੀ ਟਾਪੂ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ੈਵ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਭਾਰਤ ਵਾਂਗ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ’ਚ ਹਮਲਾਵਰ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਪਾਰੀਆਂ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਇਸਲਾਮੀ ਕੱਟੜਵਾਦ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 2021 ’ਚ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸੁਕਰਣੋ ਦੀ ਛੋਟੀ ਧੀ ਸੁਕਮਾਵਤੀ ਸੁਕਰਣੋਪੁਤਰੀ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ‘ਸੁਧੀ ਵਦਾਨੀ’ ਸਮਾਰੋਹ ’ਚ ਇਸਲਾਮ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾਈ। ਕੁਝ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ ਕਬੀਲਿਆਂ ’ਚ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਵਾਇਤੀ ਧਰਮ ’ਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੀ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 63 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਭੂਮੀਪੁੱਤਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ-ਨਿਆਂਇਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਪੁਤਰਜਯਾ’ ਹੈ। ਬਾਟੂ ਗੁਫਾ ਕੁਆਲਾਲੰਪੁਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਭਗਵਾਨ ਕਾਰਤੀਕੇਯ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਛਾਪ ਨੇਪਾਲ, ਤਿੱਬਤ, ਭੂਟਾਨ, ਮਿਆਂਮਾਰ, ਵੀਅਤਨਾਮ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ’ਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

150 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ, ਲਾਹੌਰ ਦਰਜਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਿਵਾਲਿਆਂ, ਠਾਕੁਰਵਾੜਾ, ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਦਰਗਾਹਾਂ ’ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣ ਗਈ ਜਾਂ ਉਹ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ ਖੰਡਰਾਂ ’ਚ ਬਦਲ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਪਿਛੋਕੜ ’ਚ ਥਾਈਲੈਂਡ-ਕੰਬੋਡੀਆ ਘਟਨਾਚੱਕਰ ਇਕ ਸੁੱਖਦਾਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ।

ਬਲਬੀਰ ਪੁੰਜ