ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਇਕ ‘ਜੇਬਕਤਰਾ’ ਹਾਂ

ਇਹ ਇਕ ਲੇਖ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਜੇਬਕਤਰੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਅਤੇ 10 ਰੁਪਏ ਦੀ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਗੁਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਲੇਖ 15 ਰੁਪਏ ਵਿਚ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਲਾਭ ਕਮਾਇਆ ਸੀ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ’ਤੇ ਭੀੜ ਚੀਕੀ, ‘ਜੇਬਕਤਰੇ!’ ਮੈਂ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰ-ਪਤਲੇ, ਦਾੜ੍ਹੀ ਰਹਿਤ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੌੜਦਾ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭੀੜ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਛੇਤੀ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਖੰਭੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕ ਗਿਆ।

ਉਸ ਨੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਓ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਰਾਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਓ।’’ “ਚੋਰ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੇ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਚੋਰ ਹੋ।” ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਜੇਬਕਤਰੇ ਹੋ।

“ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਸ ਇਕ ਜੇਬਕਤਰਾ ਹਾਂ।” ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਪਰ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਬੁਰੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਜੇਬਾਂ ਕੱਟਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਜਾਨ ਚੋਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।’’ ਮੈਂ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ‘‘ਬਹਾਨਾ ਨਾ ਬਣਾਓ’’ ਅਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਠੀਕ ਹਨ। “ਦੇਖੋ, ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਮੋਟੀ ਔਰਤ ਹੈ।” ਜੇਬ ਕਤਰੇ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮੋਢਾ ਫੜਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ।

ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, ‘‘ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਪੈਸੇ ਚੋਰੀ ਕੀਤੇ ਹਨ।’’ ‘‘ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਚੋਰੀ ਦੇ ਪੈਸੇ ਹੀ ਲੁੱਟੇ ਹਨ।’’ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, ‘‘ਚੋਰੀ ਦੇ ਪੈਸੇ?’’ ‘‘ਹਾਂ।’’ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ। ‘‘ਉਹ, ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬਟਾਟਾ ਵੜਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੇਚਦੀ ਹੈ।’’ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਵਾਦ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਕੀ ਹਰਜ ਹੈ।’’

ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸਭ ਕੁਝ। ਉਹ ਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਟਰਾਂ ’ਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਪੁਰਾਣੇ ਇੰਜਣ ਤੇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਧਾਤ ਅਤੇ ਸੀਸੇ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਵਿਚ ਹੀ ਵੜਾ ਤਲਦੀ ਹੈ।’’

“ਹੇ ਰੱਬਾ!” ਮੈਂ ਚੀਕਿਆ। ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਕੱਟਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਾਹਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜੋ ਬ੍ਰੀਫਕੇਸ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ?’’

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਉਹ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।’’ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਉਹ ਸਥਾਨਕ ਪਠਾਨ ਹੈ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 10 ਫੀਸਦੀ ਮਾਸਿਕ ਵਿਆਜ ’ਤੇ ਪੈਸੇ ਉਧਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਤਨਖਾਹ ਦਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਉਹ ਜੋ ਬ੍ਰੀਫਕੇਸ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਉਧਾਰ ਲਏ ਹਨ।’’

ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ, ‘‘ਪਰ ਉਹ ਜੇਬਾਂ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦਾ।’’ ‘‘ਨਹੀਂ, ਉਹ ਜੇਬਾਂ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦਾ।’’ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ, ‘‘ਉਹ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਮੂੰਹ ’ਚੋਂ ਖਾਣਾ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ?’’

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਰੇਲਵੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲਾ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।’’ ਆਦਮੀ ਨੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ‘‘ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਸ਼ਾਮ ਆਪਣੀ ਅੱਧੀ ਕਮਾਈ ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਅਮੀਰ ਆਦਮੀ ਹੈ।’’

“ਕੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਿਰਫ ਬਦਮਾਸ਼ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰੇ ਹੀ ਹਨ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਦੇਖੋ, ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੇਖੋ ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਮੋਟੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੈਸਾ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।’’

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਚੰਗਾ ਆਦਮੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਫਸੀ ਔਰਤ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਨਹੀਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਅਤੇ ਭੀੜ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਇਹ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹੀ ਦੇਖੋਗੇ।’’

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਪਰ ਉਹ ਜੇਬਕਤਰਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।’’ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸਿਰਫ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਕੰਮਕਾਜੀ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਚੋਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।’’
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਚੀਕ ਰਹੇ ਸਨ, ‘‘ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜੇਬਕਤਰਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ?’’

“ਹਾਂ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸੁਣਿਆ , “ਪਰ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੇਬਕਤਰੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹੋ।”
ਮੈਂ ਭੀੜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਭੱਜ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਜੇਬਕਤਰੇ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਿਆ...!

-ਰਾਬਰਟ ਕਲੀਮੈਂਟਸ