ਹਰ ਫਿਕਰ ਕੋ ਧੂੰਏਂ ਮੇਂ ਉੜਾਤਾ ਚਲਾ ਗਯਾ

1961 ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮ ‘ਹਮ ਦੋਨੋਂ’ ਦਾ ਇਹ ਗੀਤ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸੁਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਫਿਲਮ ’ਚ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਫਿਲਮ ਦਾ ਨਾਇਕ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਫਿਕਰ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧੂੰਏਂ ਵਿਚ ਉਡਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਕਸ਼ ਭਰਨ ਅਤੇ ਧੂੰਏਂ ਨੂੰ ਉਡਾਉਣ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਸਗੋਂ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ੀ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧਣਗੀਆਂ।

ਆਓ ਅੱਜ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਾਧਾਰਨ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ-ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇ ਆਦੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ, ਸਿਗਰਟ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਤੰਬਾਕੂ ਵਿਚ ਨਿਕੋਟੀਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਪਫ ਲੈਂਦੇ ਹੋ, ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਤੁਹਾਡੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿਮਾਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਹ ਦਿਮਾਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਇਹ ‘ਨਰਵ ਸੈੱਲ’ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਡੋਪਾਮਾਈਨ ਨਾਮਕ ਰਸਾਇਣ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਾਹਿਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕੈਮੀਕਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸਿਗਰਟ ਦਾ ਪਫ ਲਓ। ਇਕ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਕ ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਲਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਕੱਟਣੀ ਪਈ ਸੀ। ਇਲਾਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁੜ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਨ।

ਸਿਗਰਟਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਲਤ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਹਿਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਕੋਟੀਨ ਦੀ ਲਤ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਐਨੀਮਲ ਪਾਰਟ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਸ਼ੇ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ‘ਜਾਨਵਰ ਹਿੱਸੇ’ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਰੀਏ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਦੂਜਾ ਹਿੱਸਾ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਵੀ ਹੈ।

ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤ ’ਚ ਆਏ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਤ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਹੋ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਨਿਕੋਟੀਨ ਜਾਂ ਹੋਰ ਦਵਾਈਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅਤੇ ਸਹੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਨਸ਼ਾਖੋਰੀ ਜਾਂ ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਿਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਿਗਰਟ ਦੀ ਲਤ ਲਈ ਇਕੱਲਾ ਨਿਕੋਟੀਨ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਿਗਰਟ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁੰਨ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਿਕੋਟੀਨ ਦੀ ਲਤ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ, ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਤੱਕ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਲਾਭਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਮੁਹਿੰਮ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਲੱਗੀ, ਜਨਤਕ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ੀ ’ਤੇ ਵੀ ਪਾਬੰਦੀ ਲੱਗਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਿਗਰਟ ’ਤੇ ਵਾਧੂ ਅਤੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਟੈਕਸ ਵੀ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੀ ਵਧ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਪੈਕੇਟਾਂ ’ਤੇ ਸਿਹਤ ਸਬੰਧੀ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਵੀ ਛਾਪੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।

ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਿਗਰਟ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਨਿਯਮ-ਕਾਨੂੰਨ ਸਖਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਮੰਡੀਕਰਨ ਦੇ ਭਰਮ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਫਸ ਗਏ। ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਫਿਰ ਚਾਂਦੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਪਰ ਸੋਚਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਦੇ ਆਦੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?

ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਨੂੰ ‘ਸਟੇਟਸ ਸਿੰਬਲ’ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਸੂਚਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਆਦਤ ਹੈ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਸਥਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰਦੇ ਹੋ।

ਇਸ ਲਤ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਸਗੋਂ ਤੁਸੀਂ ਘਰ ਦੇ ਬਜਟ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਲਤ ਵਧੇਗੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਜੇਬ ’ਤੇ ਬੋਝ ਵੀ ਵਧੇਗਾ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਅੰਸ਼ਿਕ ‘ਆਰਾਮ’ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਹਤ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਾਤਕ ਵੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਗਰਟ ਪੀਂਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਅਗਲਾ ਪਫ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫਿਕਰ ਧੂੰਏਂ ’ਚ ਉੱਡ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਅਜਿਹਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ?

ਰਜਨੀਸ਼ ਕਪੂਰ