ਆਓ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਬੰਦ ਕਰੀਏ

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਦਮਨਕਾਰੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੱਕ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 100ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਕਸਤ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਬਣਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ’ਤੇ ਆਤਮ-ਨਿਰੀਖਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ, ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫਲਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਅਕਸਰ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਪੂੰਜੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। 1893 ਵਿਚ, 30 ਸਾਲਾ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਇਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ, ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਕਾਲੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਬੇਮਿਸਾਲ ਡਿਜੀਟਲ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਲੀਹਾਂ ’ਤੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਰਾਜਦੂਤ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ।

ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਗੂੰਜਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਲਈ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਮੰਚ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਸ ਸਮੇਂ, ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਕੋਈ ਫੌਜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵਪਾਰਕ ਲਾਬੀਆਂ ਜਾਂ ਫੋਰਮਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਇਹ ‘ਪ੍ਰਵਾਸੀ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਅੱਜ, ਭਾਰਤ ਇਹ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਰੂਪ ਸਨ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਕ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਵਜੋਂ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅੰਤਰ ਜੋ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ’ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਆਪਣੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਅਤੇ ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪੁਲ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਹੈ ਪਰ ਅਕਸਰ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਉਦੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾਰ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਲਾਬੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉਦੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਿੱਤ, ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਨੀਤੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ, ਕੋਈ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ! ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 5.41 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 1.6 ਫੀਸਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ’ਤੇ 25 ਫੀਸਦੀ ਟੈਰਿਫ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਆਪਸੀ ਟੈਰਿਫ’ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਰੂਸੀ ਤੇਲ ਦਰਾਮਦ ’ਤੇ 25 ਫੀਸਦੀ ਵਾਧੂ ਟੈਰਿਫ ਲਗਾਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਰਾਮਦੀ ਲਾਈਨਾਂ ਲਗਭਗ 50 ਫੀਸਦੀ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਭਾਰਤੀ ਬਰਾਮਦਕਾਰਾਂ ਲਈ ਝਟਕਾ ਅਸਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ 4.0 ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਅਤੇ ਆਟੋਮੋਟਿਵ ਦੋਵੇਂ ਖੇਤਰ ਵਪਾਰਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਿਚਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਸੁਣਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਵਾਵਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਮਾਤਭੂਮੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਾਜਦੂਤ’ ਅਤੇ ‘ਸਾਫਟ ਪਾਵਰ ਟੂਲ’ ਹੋਣ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੂਕਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜੋ ਹਰ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਫੋਰਮ ’ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੈਵਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਤਬਾਦਲੇ ਨੂੰ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਰਸਮੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤਭੂਮੀ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ‘ਗਲੋਬਲ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰ’ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋਣ ਦੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਕਸਾਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਹਨ।

ਭੂਗੋਲਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਮਾਤਭੂਮੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਅਾਧਾਰ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਲੇ ਲਗਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੋਣਵਾਂ ਹੈ। ਟੈਰਿਫ ਰੁਕਾਵਟ ’ਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪੂੰਜੀ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਅ ’ਤੇ ਚੱਲੇਗੀ।

ਅਮਿਤ ਕਪੂਰ ਅਤੇ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਅਜੀਤ