ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰਾ
Saturday, Oct 19, 2024 - 07:03 PM (IST)
ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਕਰੀਬ 11 ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਮੈਨੂਅਲ ਵਿਚਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਅਲਾਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਵਾਰਡਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਦਾਇਰ ਇਕ ਜਨਹਿੱਤ ਪਟੀਸ਼ਨ ਵਿਚ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਵਿਤਕਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਂਦਿਆਂ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਸਮੇਤ 11 ਸੂਬਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਇਸ ਪਟੀਸ਼ਨ ਵਿਚ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਅਖੌਤੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਝਾੜੂ-ਪੋਚਾ ਅਤੇ ਪਖਾਨੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਰਗੇ ਕੰਮ ਕੁਝ ਖਾਸ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਕੈਦੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਲਿਤ ਲਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਘੋੜੀ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ।
ਜਾਤ-ਪਾਤ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਜੋ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੱਚ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੇ ਹਨ।
ਜਾਤ-ਪਾਤ ਸਾਡੀ ਰਗ-ਰਗ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਚ-ਮਿਚ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਾਤ-ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਜਾਤ-ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿਚ ਰੰਗ ਭਰਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਟੁੱਟਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਜ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਇਸ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰੇ।
ਜਾਤ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪਸਾਰ-ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਇਸ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੇ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਟੁੱਟ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਪਰੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਭਰਮ ਵਿਚ ਜਿਊ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੋੜੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿੱਜੀ ਰਵੱਈਆ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਲਈ ਉਦਾਰ ਹੈ ਪਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਜਾਤ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਉਦਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਇਸ ਹਥਿਆਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਆਖਰਕਾਰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਇਕ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਮਾਇਆਵਤੀ ਨੇ ‘ਤਿਲਕ, ਤਰਾਜ਼ੂ ਅੌਰ ਤਲਵਾਰ, ਇਨਕੋ ਮਾਰੋ ਜੂਤੇ ਚਾਰ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਹ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਫੁੱਟ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਜ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਬ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦੇ ਕੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਰੈਲੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਅਧਿਆਏ ਜੋੜ ਰਹੀ ਸੀ।
ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾ ਤਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਲਿਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਛੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਖੇਡ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਇਸ ਸਮੁੱਚੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ, ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ, ਸਰਬ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਵਿਚ, ਜਾਤਾਂ ਇਕ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਭਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਗੁਣ-ਔਗੁਣ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅੱਜ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਹਿ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਸਿਅਾਸਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ’ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਸਮਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਹੋਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਜਾਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਦੇ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਸਰਬੋਤਮ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਦੌੜ ’ਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਸੇਵਾ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਵਿਗਾੜ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਾਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੋਚਣ। ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਭਾ, ਵੈਸ਼ਯ ਸਭਾ, ਜਾਟ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਸਭਾ ਵਰਗੀਆਂ ਜਾਤੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇਨਸਾਨ ਸਭਾ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਕਦੋਂ ਸੋਚਾਂਗੇ? ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਜਾਤੀ ਸੰਗਠਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਹਿਣਗੇ, ਸਮਾਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰਾਂ ’ਤੇ ਖੰਡਿਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਰੋਹਿਤ ਕੌਸ਼ਿਕ
