ਕੀ ਚੀਨ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਮੋਦੀ ਵੀ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਵਾਲੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ?

ਸੰਜੀਵ ਪਾਂਡੇ

ਕੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਉਹੀ ਗਲਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ?ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਸਵਾਲ ਗਲਵਾਨ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ 20 ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਠਣਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ।ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ-ਚੀਨ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਹਾਦਤ 45 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਹੈ।ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਚੀਨ ਦੀ ਦੋਸਤੀ `ਤੇ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ।ਉਸਨੇ ਕਦੇ  ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਚੀਨ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ।1962 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਚੀਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ।ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਵੀ ਚੀਨ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।ਚੀਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ੀ ਜਿਨਪਿੰਗ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਬੁਲਾ ਕੇ ਗਲੇ ਵੀ  ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ।ਮੋਦੀ ਅਤੇ ਜਿਨਪਿੰਗ ਵਿਚਾਲੇ ਦੋ ਸੰਮੇਲਨ ਵੀ ਹੋਏ।ਪਰ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁਣ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਹੁਣ 1962 ਵਾਲਾ ਭਾਰਤ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।ਭਾਵ ਚੀਨ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਭੁਗਤਣੇ ਪੈਣਗੇ।ਪਰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਚੀਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨੀਤੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਭਾਰਤ 1962 ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਇੰਨਾ ਬਚਾਅ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਹੈ?

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ  ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਦੀ  ਚੀਨ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਸਨ? ਹਾਲਾਂਕਿ, 2014 ਦੇ ਚੋਣ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਮੋਦੀ ਨੇ ਚੀਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਹੁਤ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।ਪਰ ਬਤੌਰ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਚੀਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ `ਤੇ ਗਏ।2014 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੋਦੀ ਨੇ ਕਈ ਰੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵੀ ਚੀਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਚੀਨੀ ਘੁਸਪੈਠ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।ਮੋਦੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਮੱਸਿਆ ਸਰਹੱਦ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਮੱਸਿਆ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਹੈ।ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਧਦੇ ਹੋਏ ਮੋਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਚੀਨ ਲਗਾਤਾਰ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੋਦੀ ਦੀ ਚੀਨ ਨੀਤੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦੇ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਚੀਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ੀ ਜਿਨਪਿੰਗ ਮੋਦੀ ਦੇ ਸੱਤਾ `ਚ ਆਉਣ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ।ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ।ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਵਾਗਤ ਵੀ  ਹੋਇਆ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਚੀਨੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਚੀਨ-ਭਾਰਤੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨਾਲ ਘੁਸਪੈਠ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।ਜਿਨਪਿੰਗ ਦੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਚੀਨੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2017 ਵਿਚ ਡੋਕਲਾਮ ਵਿਵਾਦ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਹੁਣ ਹਾਲਾਤ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।ਸਾਡੇ ਸੈਨਿਕ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਚੀਨੀ ਸੈਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਹਨ।ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੇ ।ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਚੀਨ ਗਲਵਾਨ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ ਹੈ।ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਹ ਦੱਸ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਚੀਨੀ ਸੈਨਿਕ ਗਲਵਾਨ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਹਨ।

ਵੈਸੇ, ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਰੋਧ ਚੀਨ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ।ਚੀਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਦੇਸ਼ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਭਾਜਪਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਚੀਨ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਾਓਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।ਭਾਜਪਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਵਿਰੋਧਤਾਈ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਚੀਨ ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰਕ ਭਾਈਵਾਲ ਹੈ।ਇਕ ਪਾਸੇ, ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਚੀਨ ਨਾਲ ਵਪਾਰਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਚੀਨ ਤੋਂ ਆਯਾਤ ਮਾਲ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਾਈਕਾਟ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।ਚੀਨ ਤੋਂ ਦਰਾਮਦ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ ਕੁਝ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਚੀਨੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਅਵਾਦੀ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜਬੂਰੀ ਚੀਨ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਆਰਥਿਕ ਭਾਈਵਾਲੀ ਹੈ।ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੁਵੱਲਾ ਵਪਾਰ 80 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।ਚੀਨ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰਕ ਭਾਈਵਾਲ ਹੈ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵਪਾਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਚੀਨ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਚੀਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਸਿੱਧਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗ ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਸਸਤੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਆਦੀ  ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਵਪਾਰੀ, ਮਾਲ ਖੁਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਚੀਨ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਸਮਾਨ ਲਿਆ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।ਕਈ ਸੈਕਟਰਾਂ ਵਿਚ, ਭਾਰਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੀਨ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਦਵਾਈਆਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮੂਲ ਸਮੱਗਰੀ ਲਈ ਭਾਰਤ ਚੀਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣੇ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਚੀਨ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ `ਚ ਚੀਨੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਪਾਰਿਕ ਘਰਾਣੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚੀਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਕਰਮਿਕ ਰਵੱਈਆ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇਣਗੇ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਅਟਕਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਚੀਨ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਲਾਵਰ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਸਨੇ ਅਕਸਾਈ ਚੀਨ ਨੂੰ ਚੀਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੀ ਹੈ,ਚੀਨ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ `ਚ ਅਕਸਾਈ ਚੀਨ ਨੂੰ ਚੀਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ ਸੈਨਿਕ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ।ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਬਜਟ ਸਿਰਫ਼ 65 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਹੈ।ਚੀਨ ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਬਜਟ 180 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਅਕਸਾਈ ਚੀਨ ਬਾਰੇ ਇਹ ਬਿਆਨ ਇਕ ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਰਣਨੀਤੀ ਹੈ।ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਚੀਨ ਨਾਲ ਸਰਹੱਦੀ ਵਿਵਾਦ ਬਾਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿੰਨੀ ਹੀ  ਗੰਭੀਰ ਹੈ।ਜੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਤਾਂ ਅਕਸਾਈ ਚੀਨ ਨੂੰ ਵੀ ਚੀਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਵੇਗਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਸਮੇਤ ਭਾਜਪਾ ਆਗੂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਰੋਧੀ ਰੁਝਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹੈ।ਜਦੋਂਕਿ ਚੀਨ ਵਿਰੋਧੀ ਮੋਰਚਾ ਲਾਉਣਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨੇ ਮਾਇਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੀਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਨਾਲ ਤਣਾਅ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਖਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਧਾ ਕਰੇਗਾ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਵਿਗੜ ਰਹੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਚੀਨ ਵੀ ਤਣਾਅ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੋਵਿਡ -19 ਕਾਰਨ ਚੀਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਈ ਹੈ।ਜੇ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਤਣਾਅ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਚੀਨ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਸਹਿਣਾ ਪਏਗਾ।

ਮੋਦੀ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਅਸਫਲਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ, ਬ੍ਰਿਕਸ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਚੀਨ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ `ਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਸ਼ੰਘਾਈ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਚੀਨ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਹੈ।ਦੋਵਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ।ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪੱਧਰਾਂ `ਤੇ ਭਾਰਤ ਚੀਨ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ’ਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕੋਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣਾ ਪਏਗਾ।ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਹੈ।ਚੀਨ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਕੂਟਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਰਾਏ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਹੋਵੇਗਾ।ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਰਾਏ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਚੀਨ ਨੂੰ ਘੇਰਿਆ ਸੀ।ਅਸਲ ਵਿਚ ਚੀਨ ਦੋ ਕਦਮ ਅੱਗੇ , ਇਕ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਤਹਿਤ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਚੀਨ, ਦੱਖਣੀ ਚੀਨ ਸਾਗਰ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ `ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਇਹ ਖੇਤਰ ਕਦੇ ਵੀ ਚੀਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਸਨ।ਕੋਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਚੀਨ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਪਰ ਚੀਨ ਵੀਅਤਨਾਮਨਾਮ,ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼ ਅਤੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਸਭ ਨੂੰ ਧਮਕੀਆਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਵੈਸੇ, ਜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਦਾਅਵੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣਗੇ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਰਗਾ ਦੇਸ਼ ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕੁਝ ਟਾਪੂਆਂ ਉੱਤੇ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਮੌਰੀਆ ਨੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਪਰ ਕੀ ਅੱਜ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇਗਾ?