ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਯਾਰ ਰਹੀਮ ਖਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ–ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਲੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਨਿਕਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਇਸ ਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਭ੍ਰਮਣ ਕਰਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਮੁਲਤਾਨ ਨਗਰ ਤਰਫ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੀਰ ਫਕੀਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਸਤੇ 'ਚ ਤੁਲੰਬਾ ਨਾਮਕ ਕਸਬਾ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ (ਉਦਾਸੀਆਂ) ਦੌਰਾਨ ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਤੁਲੰਭੇ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਸੱਜਣ ਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਧਰਮੀ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਅਧਰਮੀ ਪੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਸੱਜਣ ਠੱਗ ਕਰ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਸੱਜਣ ਠੱਗ ਬਾਰੇ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-“ਤੁਲੰਬਾ ਅਥਵਾ ਤੁਲੰਬਾ ਪਿੰਡ (ਜ਼ਿਲਾ ਮੁਲਤਾਨ) ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਬਗੁਲ ਸਮਾਧੀ ਇਕ ਠੱਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਧਰਮ ਮੰਦਿਰ ਬਣਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਅਨੇਕ ਉਪਾਇ ਰਚ ਰੱਖੇ ਸਨ, ਜੋ ਮੁਸਾਫਰ ਇਸ ਦੇ ਪੰਜੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਧਨ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਸਮੇਤ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦਾ। (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼- ਪੰਨਾ ੧੪੫)

ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬਣੇ ਪੜਾਵਾਂ, ਸਰਾਵਾਂ ਆਦਿਕ ਦਾ ਰਾਤ ਠਹਿਰਣ ਲਈ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸੱਜਣ ਨੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਮਖਦੂਮਪੁਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੰਭਤਾ ਤਾਂ ਠੀਕ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਲੋਭ ਲਾਲਚ ਨੇ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਭਰਮਾ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਸੱਜਣ ਬਾਹਰੋਂ ਤਾਂ ਸੱਜਣ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਧਰਮੀ ਲਿਬਾਸ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਧਰਮੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਬਗੁਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਧੀ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬਣ ਗਿਆ।

ਉੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਤਾਂ ਕੱਜਣ ਸ਼ਾਹ ਨਾਮਕ ਇਕ ਜਵਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਆਭਾ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਧਨੀ ਪੁਰਖ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨੌਕਰ ਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਸਰਾਏ ਦਾ ਬਖਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਰਾਮ ਲਈ ਰਾਤ ਭਰ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਰੁਕ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਲੋਂ ਸੁੱਖ–ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਵਲ ਵੇਖਿਆ, ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਅੱਜ ਇਸ ਕੱਜਣ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਰਾਏ ਵਿਚ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂਦੇਵ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਰਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ– ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਰਾਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਫੁਲਵਾੜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਅੱਜ ਇਸ ਸਰਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਕਿਸ ਲਈ? ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ–ਸਰਾਂ 'ਚ ਅੱਜ ਸਾਡੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਅਸੀਂ ਘਰੋਂ ਚੱਲੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਇਸ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਜਵਾਨ ਕੱਜਣ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪਿੱਛੇ–ਪਿੱਛੇ ਉਸ ਦੀ ਸਰਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਰਾਏ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਕੱਜਣ ਦਾ ਚਾਚਾ ਸੱਜਣ ਸ਼ਾਹ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਖੜ੍ਹਾ ਮਿਲਿਆ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦਾ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਾਮ ਲਈ ਇਕ ਕਮਰਾ ਸਜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਗਰਹ ਕਰਨ ਲੱਗਾ–ਤੁਸੀਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਆਦਿ ਕਰ ਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰੋ ਪਰ ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤ–ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕੀਰਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਕੀਰਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਗੁਰੁਦੇਵ ਨੇ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ : ਉਜਲੁ ਕੈਹਾ ਚਿਲਕਣਾ ਘੋਟਿਮ ਕਾਲੜੀ ਮਸੁ £ਧੋਤਿਆ ਜੂਠਿ ਨ ਉਤਰੈ ਜੇ ਸਉ ਧੋਵਾ ਤਿਸੁ ਸਜਣ ਸੇਈ ਨਾਲਿ ਮੈਂ ਚਲਦਿਆਂ ਨਾਲਿ ਚਲੰਨਿ ਜਿਥੈ ਲੇਖਾ ਮੰਗੀਏ ਤਿਥੈ ਖੜੇ ਦਿਸੰਨਿ।। (ਰਾਗ ਸੂਹੀ, ਅੰਗ ੭੨੯)

ਸੱਜਣ ਸ਼ਾਹ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਆਓ ਭਗਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੇਵਾ ਭਾਵ ਦੇ ਧੋਖੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਬੇਈਮਾਨੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਜਾਲਸਾਜ਼ ਦਾ ਢੌਂਗ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸੱਜਣ ਅਤੇ ਕੱਜਣ ਨੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਪੈਸਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਰਾਤ ਡੂੰਘੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਭ ਲੋਕ ਸੌਂ ਗਏ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਤਦ ਆਪਣੇ ਮਧੁਰ ਕੀਰਤਨ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਅਸਤ ਰਹੇ। ਸੱਜਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੌਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨ ਲੱਗਾ। ਮਧੁਰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਇਲਾਹੀ ਰੂਪ ਨੇ ਸੱਜਣ ਠੱਗ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਬਾਣੀ ਦੇ ਭਾਵ ਅਰਥ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗਾ। (ਉਪਰੋਕਤ ਬਾਣੀ ਦਾ ਮਤਲਬ) ਗੁਰੂਦੇਵ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉੱਜਵਲ ਅਤੇ ਚਮਕੀਲੇ ਵਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਜੇਕਰ ਹਿਰਦਾ ਆਮਾਵਸ ਦੀ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਕਾਂਸੇ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਣ ਵਲੋਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਛੋਹ ਕਰਦੇ ਹੀ ਹੱਥ ਮਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਸ ਮਕਾਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਹਰੋਂ ਅਤਿਅੰਤ ਸਜਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਖਾਲੀ ਅਤੇ ਡਰਾਉਣਾ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹਨੇਰੇ ਹੀ ਹਨੇਰੇ ਹਨ। ਜੋ ਬਗਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਵਲੋਂ ਚਿੱਟਾ, ਨਰਮ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਤੜਪਾ–ਤੜਪਾ ਕੇ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਪਾਪ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਘਬਰਾ ਕੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਡਿਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁਆਫੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ–ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਲਈ ਪਛਤਾਵਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੱਜ ਤੂੰ ਦੀਨ–ਦੁਖੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਸੱਜਣ ਬਣ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ–ਸਧਾਰਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੋ। ਗੁਰੂਦੇਵ ਨੇ ਉਸ ਵਲੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਸੱਚ ਦੇ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਵਚਨ ਲਿਆ। ਸੱਜਣ ਜੋ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਠੱਗ ਸੀ, ਸਚਮੁੱਚ ਸੱਜਣ ਪੁਰਖ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂਦੇਵ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਲੱਗਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਸੱਜਣ ਠੱਗ 'ਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਕੇ ਠੱਗ ਤੋਂ ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਇਲਾਹੀ ਨਦਰਿ ਨਾਲ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਪਾਪ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਧਰਮ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣਾਇਆ, ਅੱਜ-ਕੱਲ ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਤੁਲੰਬੇ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਮਖਦੂਮਪੁਰ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਸੰਨ 1800 'ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਥੇ ਸਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ।
ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ
98770-92505